تأملی بر تمهیدات صفویان در ایجاد امنیت و رسیدگی به راه‌های حج

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکترای تخصصی تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، مشهد، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، مشهد، ایران

10.22081/hiq.2024.55114.1945

چکیده

صفویان (907ـ1135ق)، در راستای مشروعیت و مقبولیتبخشی به حاکمیت خود، اقدامات مهمی در زمینههای: سیاسی، نظامی، اقتصادی و مذهبی انجام دادند. از آنجا که آسان‌سازی و ایمن‌سازی سفر حج، همواره یکی از مؤلفههای اصلی قدرت پایدار در جوامع اسلامی محسوب میشد، صفویان ضمن برقرار کردن امنیت پایدار در سرحدات و شبکه ارتباطی قلمرو حکومت خویش، توجه بسیاری به احداث و تعمیر راههای ارتباطی، به‌ویژه مسیرهای زیارتی نمودند.




||  سال بیست و پنجم، شماره نود و هفتم، فروردین 140۳




در این مقاله، با بهره‎ جستن از روش وصفی ـ تحلیلی، به این پرسش پاسخ داده‎ ‎شده که توجه صفویان به برقراری امنیت راه‎های حج و پیگیری مطالبات حجاج، تا چه اندازه در رونق حج تأثیر داشته‎ است؟ یافته‎های این پژوهش، نشان ‎می‎دهد اگرچه صفویان در برخی سال‎ها به دلایلی عزیمت ایرانیان به حج را ممنوع ‎می‎کردند، اما در عین حال، به منظور کسب مشروعیت و تقویت حاکمیت خود، توجه ویژه‎ای به فریضه حج و امنیت راه‎های آن و پیگیری مطالبات حجاج ایرانی از عثمانی‎ها (699ـ1342ق) و حاکمان مسیر حج داشتند و این امر، رونق تجارت، رونق کاروان‌سراها و راهداری‎ها و رفع بیکاری را به دنبال ‎داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Reflection on the Arrangements of the Safavids in Providing Security and taking care of the Hajj routes

نویسندگان [English]

  • alireza falahati 1
  • Shahrbanoo Delbary 2
  • Ardeshir Asadbeigi 2
1 Ph. D in History and Civilization of Islamic Nations, Islamic Azad University, Mashhad Branch, Mashhad, Iran
2 Associate professor of history, Islamic Azad University, Mashhad Branch, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Safavids (1135- 907 A. H) took important measures in regard with the political, military, economic and religious fields in order to give legitimacy to their government. Since facilitating and securing the Hajj journey was always considered one of the main components of stable power in Islamic societies,  Safavids, while establishing stable security at the borders and communication network of their territory, paid a lot of attention to the construction and repair of communicative roads especially pilgrimage routes.
 Taking advantages of the descriptive-analytical method of research, the question has been answered on the extent the attention of Safavids towards establishing the security of the Hajj routes and pursuing the demands of the pilgrims eas effective on the prosperity of the Hajj. The findings of this research clarify that although the Safavids in some years prohibited Iranians from going to Hajj for some reasons; at the same time, in order to gain legitimacy and to strengthen their government, they paid special attention to the virtue of Hajj and the security of roads and they pursued the demands of Iranian pilgrims from the Ottomans (1342- 699) and the rulers of the Hajj route, and this led to the prosperity of trade, the prosperity of caravanserais and highways, as well as the elimination of unemployment.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavids
  • Hajj
  • Hajj route
  • Ottoman Caliphate
  • economic history

عنوان مقاله [العربیة]

قراءة فی الإجراءات الصفویة لبسط الأمن و متابعة أمور مسیر الحج

چکیده [العربیة]

قام الصفویون (907ـ1135‎ق) بالعدید من الإنجازات المهمة فی مختلف المیادین: السیاسیة، العسکریة، الإقتصادیة، و الدینیة، و ذلک بهدف اکتساب الشرعیة لحکمهم. و بما أنّ تأمین مسیر الحج، و تسهیل أمور الحجاج من الدلائل الأصلیة للقوة و النفوذ فی المجتمعات الإسلامیة، قام الصفویون بالعمل على بسط الأمن و إیجاد شبکة ارتباطات واسعة على حدود دولتهم، بالإضافة إلى اهتمامهم بإنشاء و إصلاح الطرق المرتبطة بطریق الحج.فی هذه المقالة، سنتطرق بالإجابة على مدى تأثیر ازدهار الحج فی اکتساب الصفویین لشرعیة الحکم، و ذلک فی ظل اهتمامهم ببسط الأمن و إحداث طرق الحج، و العمل على تحقیق مطالب الحجاج.


فی النتیجة، یمکن القول أنّه و على الرغم من أنّ الصفویین قاموا بمنع الإیرانیین من الحج فی فترة زمنیة معینة، الا أنهم فی نفس الوقت و لأجل اکتساب مشروعیة الحکم و تقویة نفوذهم، قاموا بالاهتمام بشکل خاص ببسط الأمن فی مسیر الحجاج، و استحداث الطرقات، و متابعة مطالب الحجاج الإیرانیین من العثمانیین، 699ـ1342ق)، و هذا الأمر أدى الى الازدهار التجاری، و تحقیق الحملات للمکسب و الربح المادی، بالإضافة الى رفع البطالة، و ازدیاد الأیدی العاملة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الصفویین
  • الدولة الصفویة
  • الحج
  • طریق الحج
  • الخلافة العثمانیة
  • التاریخ الاقتصادی
ابن‎اثیر، علی‎، 1385ق، الکامل فی‎التاریخ، بیروت، دار صادر.
ابن‎جبیر، محمدبن‎احمد، 1986م، رحله، بیروت، دار مکتبة ‎الهلال.
ابن‎خرداذبه، عبدالله، 1408ق، المسالک والممالک، بیروت: دار صادر.
ابن‎طباطبا علوی ‎اصفهانی، ابراهیم، 1372، مهاجران آل‎ابوطالب، ترجمه: عطایی، مشهد، آستان قدس رضوی.
ابن‎فقیه، احمد، 1416ق، البلدان، به کوشش: یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، 1363ـ1367، تاریخ منتظم ناصری، تهران، چاپ محمداسماعیل رضوانی.
اقبال‎آشتیانی، عباس، 1395، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، پر.
الوردی، علی، 1369ق، لمحات ‎الاجتماعیة من تاریخ‎ العراق، بغداد، الارشاد.
أمحزون، محمد، 1408ق، المدینة ‎المنورة فی رحلة ‎العیاشی، کویت، دار الأرقم.
انوری، حسن، 1382، فرهنگ فشرده سخن، ج2، تهران، سخن.
اوزون چارشی‌لی، اسماعیل ‎حقی، 1368، تاریخ عثمانی، ترجمه: ایرج نوبخت، تهران، کیهان.
اولئاریوس، آدام، 1369، سفرنامه اولئاریوس؛ اصفهان خونین شاه‌صفی، ج2، ترجمه: حسین کردبچه، تهران، کتاب برای همه.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم، 1375، سیاست و اقتصاد در عصر صفوی، تهران، امیرکبیر.
بانوی ‎اصفهانی، 1374، سفرنامه منظوم حج، به کوشش: رسول جعفریان‏، تهران، مشعر.
براون‌،ادوارد، 1316، تاریخ‌ ادبیات‌ ایران‌، ج4، ترجمه: رشید یاسمى‌، چاپ‌ اوّل، تهران‌، ابن‌سینا.
تاورینه، ژان باتیست، بی‌تا، سفرنامه تاورنیه، ترجمه: ابوتراب نوری، با تجدید نظر: حمید شیرانی، اصفهان، کتابخانه سینایی.
ترکمان، اسکندربیک، 1378، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب.
جعفرالخیاط، 1407ق، مکة فی المراجع الغربیة، ضمن موسوعة العتبات المقدسة، الطبعة الثانیة، بیروت.
جعفریان، رسول، 1373، به سوی ‌ام ‌القری، تهران، مشعر.
جعفریان، رسول ، 1379، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست‏، تهران، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
جعفریان، رسول ، 1387ـ1388، مقالات تاریخی، قم، دلیل ما.
جعفریان، رسول ، 1388، سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، تهران، علم.
جعفریان، رسول ، 1401، پنجاه سفرنامه، تهران، علم.
حافظ ابرو، عبدالله، 1375، جغرافیای حافظ ابرو، تهران، میراث مکتوب.
حسینی، ضامن‌بن‌شدقم، 1378، تحفة الأزهار وزلال‌ الأنهار، تهران، میراث مکتوب.
حسینی فسایی، حسن، 1382، فارسنامه ناصری، به کوشش: رستگار، تهران، امیرکبیر.
حسینی قمی، احمد، 1383، خلاصة التواریخ، تصحیح: احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران.
خاتون‌آبادی، سید عبدالحسین، 1352، وقایع‌السنین والأعوام، به کوشش: بهبودی، تهران، اسلامیت.
خلیلی عراقی، محمدرضا، بی‌تا، با من به خانه خدا بیایید، تهران، شرکت طبع کتاب.
خنجی اصفهانی، فضل‌الله‌بن‌روزبهان، 1379، تاریخ عالم‌آرای امینی، تهران، خانواده.
دوسرسو، ژان آنتوان، 1391، علل سقوط شاه‌سلطان حسین، ترجمه: ولی‎‌الله شادان، تهران، کتاب‌سرا.
دوغان، أسرا، 1390، تاریخ حج‌گزاری ایرانیان، تهران، مشعر.
دوغان، أسرا ، «راه‌های حج در دوره صفویه»، مجله میقات حج، شماره 57.
دهخدا، علی‌اکبر، 1373، لغت‌نامه، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، دانشگاه تهران.
روملو، حسن، بی‌تا، احسن ‎التواریخ، تهران، کتابخانه صدر.
رویمر، هانس‌ روبرت، 1380‌، دوران‌ صفویان، ترجمه: یعقوب‌ آژند، چاپ‌ اوّل، تهران‌، جامى.
سانسون، 1346، سفرنامه سانسون، ترجمه: تقی تفضلی، تهران، بی‎نا.
سباعی، احمد، 1404ق، تاریخ مکه، مکه، نادی مکة ‎الثقافی.
سرور، غلام، 1374، تاریخ شاه‎اسماعیل صفوی، ترجمه: محمدباقرآرام و عباسقلی غفاری‌فرد، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
سعد الراشد، سعد عبدالعزیز، 1414ق، درب زبیدة طریق الحج من الکوفة إلی مکة ‌المکرمة، ریاض، دار الوطن.
سنجاری، علی، 1419ق‌، منائح الکرم، به کوشش: المصری، مکه، جامعة ‌ام ‌القری.
سیرو، ماکسیم، 1375، راه‏های باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته به آنها، ترجمه: مهدی مشایخی، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
سیرو، ماکسیم ، 1362، کاروان‌سراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان ‏راه‌ها، ترجمه: عیسی بهنام.
سیستانی، ملک‌ شاه‌‎حسین، 1383‌، احیاء الملوک: تاریخ سیستان تا عصر صفوی، به کوشش: ستوده‏، تهران، علمی و فرهنگی.
سیفی‌ هروی، سیف‌‌بن‌‌محمد (آصف، محمد)، 1381، پیراسته تاریخنامه هرات، تهران، محمود افشار.
سیوری، راجر، 1372، ایران عصرصفوی، ترجمه: کامبیز عزیزی، تهران، مرکز.
شاردن، ژان، 1349، دائرة ‏المعارف تمدن ایران، مدخل «سیاحت‌نامه شاردن»، ترجمه: محمد عباسی، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
شاملو، ولی‌قلی، 1371، قصص‌ الخاقانی، تصحیح: سید حسن سادات‌ناصری، تهران، وزارت فرهنگ.
شاو، استانفوردجی، 1370، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمه: محمود رمضان‎زاده، مشهد، آستان قدس رضوی.
صفت‌گل، منصور، 1374، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا.
صفوی، سام میرزا، 1389، تذکرة تحفه سامی، یزد، سامی.
طبری، محمدبن‎جریر، 1412ق، تاریخ طبری، به کوشش: محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء ‎التراث العربی.
عبدالغنی‌بن‌اسماعیل، 1419ق، الحقیقة والمجاز فی رحلة بلاد الشام ومصر والحجاز، به کوشش: ریاض عبدالحمید، دمشق، دار المعرفة.
غفاری قزوینی، احمد، 1343، تاریخ جهان‌آرا، تهران، حافظ.
فرشباف ابریشمی، محمدرضا، 1399، صفویان از ظهور تا زوال، تهران، آواژه ابریشمی.
کروسینسکی، تادوزیودا، 1363، سفرنامه کروسینسکی، ترجمه: عبدالرزاق مفتون دنبلی، تصحیح: مریم میراحمدی، تهران، توس.
کمپفر، انگلبرت، 1360، سفرنامه کمپفر به ایران، ترجمه: کیکاووس جهان‌داری، تهران، خوارزمی.
لوفت، پاول، 1380، ایران در عهد شاه‌عباس دوم، ترجمه: کیکاووس جهان‌داری، تهران، وزارت امور خارجه.
مشیزی، میر محمدسعید، 1369، تذکره صفویه، تهران، علم.
مقدسی بشاری، محمد، 1411ق، احسن ‎التقاسیم، قاهره، مکتبة مدبولی.
مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، 1369، تاریخ روابط خارجی ایران، چاپ چهارم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
نطنزی، محمدبن‌هدایت‌الله افوشته‌ای، 1383، نقاوة الآثار، به اهتمام: احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران.
نوایی، عبدالحسین، 1360، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از سال 1038تا1105ق، تهران، بنیاد فرهنگ ایران‏.
نوایی، عبدالحسین، 1368، شاه‌طهماسب صفوی؛ مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی، تهران، ارغوان.
نوربخش، مسعود، 1370،‌ با کاروان تاریخ: مروری بر تاریخچه سفر و سیاحت در ایران از باستان تا امروز، تهران، ایران‌شهر.
نوروزی، جمشید، 1391، تمدن ایران در دوره صفویه، تهران، مدرسه.
وحید قزوینی، محمدطاهر، 1329، عباسنامه: شرح زندگانی 22ساله شاه‌عباس ثانی، تصحیح: ابراهیم دهقان، اراک، کتاب‌فروشی داودی.
هیلن براند، رابرت، 1377، معماری اسلامی، ترجمه: ایرج اعتصام، تهران، شرکت‏ پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
هینتس، والتر، 1362، تشکیل دولت ملی در ایران حکومت آق‎قویلو و ظهور دوران صفوی، ترجمه: کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی.