مقایسه رویکرد سلجوقیان ایران و فاطمیان مصر در واگذاری اقطاعات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تاریخ ایران دوره اسلام دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس

3 دانشیار گروه تاریخ؛ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)

4 استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)

10.22081/hiq.2024.75255

چکیده

این نوشتار رویکردهای سیاسی و نظامی سلاجقه ایران و فاطمیان مصر را در نحوه واگذاری اقطاعات نظامی و استغلال به امیران آن دو حکومت مقایسه می‌کند. مقاله با بهره‌گیری از روش مقایسه‌ای مبتنی بر وصف و تحلیل به این یافته‎ها رسیده است که سلجوقیان و فاطمیان ـ که در اندیشه گسترش قلمرو نفوذ خود بودند ـ در رفتاری مشابه هم در عرصه نظام زمین‌داری مبتنی بر اقطاعات، اراضی را برای افزایش انگیزه و اطاعت محض فرماندهان نظامی، به آنان واگذار می‌کردند. اما این رویکرد با گذشت زمان، به اقتدار امرای نظامی و افول این حکومت‌ها انجامید. فاطمیان بر خلاف سلاجقه که اقطاع استغلال را فقط به امیران نظامی اعطا می‌نمودند، دیوان‌سالاران را هم از این نوع اقطاع بهره‌مند می‌کردند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Comparison of the Approach of Seljuks of Iran and Fatimids of Egypt in Handing the Lands Over

نویسندگان [English]

  • Pourya Esmaeili 1
  • Abbas Boroumand alam 2
  • Mohsen Bahram Nezhad 3
  • Amirhossein Hatami 4
1 Imam Khomeini International University (Qazvin)
2 ), Associate Professor Department of History Faculty of Literature and Humanity Sciences Tarbiat modares University
3 ), Associate Professor Department of History Faculty of Literature and Humanity Sciences Imam Khomeini International University
4 Assistant Professor Department of History Faculty of Literature and Humanity Sciences Imam Khomeini International University
چکیده [English]

This article compares the political and military approaches of the Seljuks of Iran and the Fatimids of Egypt in the way of handing over the military fiefdoms and exploitation to the amirs of those two governments. Through the comparative method based on description and analysis, the article has reached the findings that the Seljuks and Fatimids - who were thinking of expanding their influence - in a similar behavior in the field of land tenure system based on fiefdoms, used lands to increase motivation and the pure obedience of the military commanders. But over time, this approach led to the authority of military commanders and the decline of these governments. Fatimids, unlike the Selajqahs, who only granted the vassalage to military amirs, also gave the bureaucrats the benefit of this type of vassalage.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Seljuks
  • Fatimids
  • land system
  • military emirs
  • bureaucracy

عنوان مقاله [العربیة]

مقارنة بین توجه السلاجقة و الفاطمیین فی مصر فی تسلیم الإقطاعیات

چکیده [العربیة]

تقارن هذه المقالة بین التوجّهات السیاسیة و العسکریة لسلاجقة إیران و الفاطمیین فی مصر، فی طریقة تسلیم الإقطاعیات العسکریّة و استغلالها لأمراء هذین النظامین.
یمکن الاستنتاج من خلال هذه المقالة، و بالاستناد الى المنهج المقارن المبنی على الوصف و التحلیل، بأنّ السلاجقة و الفاطمیّون و من خلال سلوکیّات مشابهة مرتبطة بنظام حیازة الأراضی القائم على الإقطاعیات، کانوا قد استخدموا الأراضی بهدف زیادة الحافز و الإطاعة المطلقة للحاکم.
لکن مع مرور الزمن، أدى هذا النهج إلى زیادة سلطة القادة العسکریّین و تراجع هذه الحکومات. على عکس السلاجقة الذین منحوا التبعیة للأمراء العسکریین فقط، قام الفاطمیون بمنح هذا النوع من التبعیة للدواوینیّة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • السلاجقة
  • الفاطمیون
  • النظام الإقطاعی
  • الأمراء العسکریون
  • الدواوینیّة

مراجع

  1. آقسرایی، محمود بن محمد، تاریخ سلاجقه یا مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به اهتمام و تصحیح عثمان توران، تهران: اساطیر، 1362.
  2. ابن اثیر، عزالدین، تاریخ کامل، ترجمه سید حسین روحانی، سوم، تهران: اساطیر، 1383.
  3. ابن بلخی، ابوزید احمد، فارس‌نامه، به اهتمام سید جلال الدین طهرانی، تهران: مطبعه
    مهر، 1313.
  4. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، دهم، تهران: علمی و فرهنگی، 1382.
  5. ابن الطویر، ابومحمد عبدالسلام، نزهة المقلتین فی اخبار الدولتین، محقق ایمن فؤاد سید، اشتوتگارت: النشرات الاسلامیه، 1992م.
  6. ابن‌ ظافر، علی‌، اخبار الدول المنقطعة، به کوشش آندره فره‌، قاهره‌: 1972م.
  7. ابن قلانسی، ابویعلی حمزه، تاریخ دمشق، محقق سهیل زکار، دمشق: دارحسان، 1983م.
  8. ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، کتاب الخراج، ترجمه میر علی اصغر شعاع، کابل: بنگاه انتشارات میوند، 1335.
  9. الامین، حسن، صلاح الدین ایوبی بین العباسیین و الفاطمیین و الصلیبیین، لبنان: دارالحدید، 1995م.
  10. انطاکی، یحیی بن سعید، تاریخ الانطاکی المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس: جروس برس، 1990م.
  11. بارتولد، واسیلی ولادیمیرویچ، ترکستان‌نامه، ترجمه کریم کشاورز، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1352.
  12. بدیع، منتجب الدین، عتبة الکتبة مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر، به تصحیح و اهتمام محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران: شرکت سهامی چاپ، 1329.
  13. بنداری اصفهانی، فتح بن علی، زبدة النصرة و نخبة العصرة (تاریخ سلسله سلجوقی)، ترجمه محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1356.
  14. پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ، اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، چهارم، تهران: پیام، 1354.
  15. پیگولوسکایا، و.ن و دیگران، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام، 1353.
  16. حسینی، صدرالدین ابوالحسن علی، زبدة التواریخ، اخبار الامراء و الملوک السلجوقیة، ترجمه رمضانعلی روح‌الهی، تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی، 1380.
  17. خواجه نظام الملک، ابوعلی حسن، سیاست‌نامه، به تصحیح عباس اقبال، دوم، تهران: اساطیر، 1369.
  18. راوندی، محمد بن علی، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، به سعی و تصحیح محمد اقبال، لیدن: مطبعه بریل، 1921.
  19. سجادی، صادق، «اقطاع»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1379، ج9، ص643ـ665.
  20. شبانکاره‌ای، محمد بن علی، مجمع الانساب، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، 1381.
  21. العبادی، احمد مختار، فی التاریخ العباسی و الفاطمی، بیروت: دارالنهضة العربیة، بی‌تا.
  22. العرینی، السید الباز، الاقطاع فی الشرق الاوسط: منذ القرن السابع حتی القرن الثالث عشر المیلادی، دراسة مقارنة، مجله: حولیات کلیه الآداب (جامعه عین شمس)، 1957م.
  23. فضل الله همدانی، رشیدالدین، جامع التواریخ، به اهتمام احمد آتش، تهران: دنیای کتاب، 1362.
  24. فؤاد سید، ایمن، الدولة الفاطمیة فی مصر، قاهره: الدارالمصریة اللبنانیة، 1413ق.
  25. قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، قاهره: وزارة الثقافة و الارشاد القومی، بی‌تا.
  26. کاهن، کلود، تطور الاقطاع الاسلامی ما بین القرنین التاسع و الثالث عشر، مجله الاجتهاد، شماره 1، 1988م.
  27. کرمانی، افضل الدین ابوحامد، عقد العلی للموقف الاعلی، به تصحیح و اهتمام علی محمد عامری نائینی، تهران: بی‌نا، 1311.
  28. کناررودی، قربانعلی و نعیمی، سهیلا، نقش امرای نظامی در ثبات و بی ثباتی سیاسی عهد سلجوقی، فصل‌نامه علمی ـ پژوهشی تاریخ، سال چهارم، شماره 13، تابستان 1388، ص57ـ
  29. لمبتون، آن، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، دوم، تهران: نی، 1382.
  30. ـــــــــ ، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، سوم، تهران: علمی و فرهنگی، 1362.
  31. ماجد، عبدالمنعم، ظهور الخلافة الفاطمیة و سقوطها فی المصر التاریخ السیاسی، چهارم، قاهره: دارالفکر العربی، 1414ق.
  32. متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، دوم، تهران: امیرکبیر، 1364.
  33. مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، 1364.
  34. مقریزی، تقی الدین ابی العباس، اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء، قاهره: المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه ـ لجنة احیاء التراث الاسلامی، 1416ق.
  35. ــــــــ ، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1418ق.
  36. منشی کرمانی، ناصرالدین، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزراء، به تصحیح و مقدمه و تعلیق میر جلال الدین حسینی ارموی (محدث)، تهران: اطلاعات، 1364.
  37. نیشابوری، ظهیرالدین، سلجوق‌نامه، ذیل سلجوق‌نامه ابوحامد محمد بن ابراهیم، تهران: کلاله خاور، 1332.
  38. ولی، عباس، ایران پیشاسرمایه‌داری، ترجمه حسن شمس‌آوری، تهران: نشر مرکز، 1380.
  39. هاشمی هزاوه، فاطمه، سیر تحول وقف و اوقاف در دوره سلجوقی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، گروه تاریخ، دانشگاه لرستان، 1392.
  40. یوسفی، جمیله، تأثیر اقطاع‌داری در فروپاشی سلجوقیان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، گروه تاریخ، دانشگاه الزهرا3، 1387.
  41. یوسفی‌فر، شهرام و اصغری، بهزاد، بررسی تأثیر پایگاه اجتماعی ـ سیاسی امرای نظامی سلجوقی در گرایش‌های سیاسی امرا، پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شماره 1، بهار و تابستان 1392، ص111ـ136.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار