وقف در خراسان و ماوراءالنهر؛ از پیدایش سامانیان تا پایان غزنویان (279ـ429ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز

2 دانشجوی دکتری رشته تاریخ ایران در دوره اسلامی، دانشگاه تبریز

چکیده

در سده سوم و چهارم هجری، منطقه خراسان و ماوراءالنهر که تحت سیطره سلسله سامانی و بعد از آن غزنوی قرار داشت، دوران پُررونق فرهنگی، علمی و اقتصادی را پشت سر می‌گذاشت. علاوه برمؤلفه‌های مختلف، سنّت وقف در بسترسازی این جریان مؤثر واقع گشت و عاملی اثربخش در امور مختلف مردم خراسان به شمار می‌رفت. حال با توجه به تحولات جامعه خراسان در دوره مورد بررسی، موارد مصرف وقف عمدتاً در جهت کدام‌یک از تحولات جامعه مورد استفاده و در اولویت قرار می‌گرفت؟ سنّت وقف توسط کدام گروه‌های اجتماعی اجرا می‌شد؟
این پژوهش، سعی دارد با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای، نقش وقف را در دوره مزبور مورد بازکاوی قرار دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که وقفیات عمدتاً در سه محور: اقتصادی، اجتماعی و علمی مورد مصرف قرار می‌گرفت و همه گروه‌ها در عمل وقف سهیم بودند؛ ولی با این حال، گروه‌های وابسته به حاکمیت به دلیل انگیزه‌های سیاسی، اجتماعی و بضاعت مالی، در عمل وقف سهم بیشتری داشتند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Vaqf (Endowment) in Khorasan ad Transoxania: from Samanids to Ghaznavids

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Orooji 1
  • Ali Asqar Chahiyan Boroojeni 2
1 Associate Professor of History at the University of Tabriz
2 Ph. D Candidate of History in Islamic Era, Tabriz University
چکیده [English]

In the third and forth centuries after hijrah, Khorasan and Transoxania which were under the domination of Samanids and Ghaznavids were passing the successfully cultural, scientific and economic periods. Besides the various elements, the tradition of vaqf (endowment) was effective in providing ground for this trend and it was considered as an important factor in various affairs of Khorasan people. Now, considering the changes in community of Khorasan in the era under study, the question is that the consumption of vaqf (endowment) was mainly in which direction and which social groups performed this act. This research is to study the role of vaqf (endowment) in the aforementioned era via the descriptive analytical method and relying on library research. The findings of research illustrates that vaqf (endowments) were utilized in three economic, social, and scientific grounds and all the groups were shared in this regard. However, the groups dependent on the government were benefited from more portions due to the political, social motivations and financial afford.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : vaqf (endowment)
  • Khorasan
  • Samanids
  • Ghaznavids
  • Ibn e- Sabil
  • schools

عنوان مقاله [العربیة]

الوقف فی خراسان و ماوراء النهر: من ظهور السامانیین حتى نهایة الغزنویین* (279ﻫ.ق.- 429ﻫ.ق.)

چکیده [العربیة]

کانت منطقة خراسان و ماوراء النهر الخاضعة لسیطرة السلسلة السامانیة و بعدها الغزنویة، تقضی أوان ازدهارها العلمی و الاقتصادی فی القرنین الثالث و الرابع. و کان للوقف بالاضافة الى غیره من العناصر دوراً ممهداً لهذا التیار و عاملاً ذات تأثیر على الجوانب المتعددة من حیاة اهل خراسان. و بالنظر الى التطورات الحاصلة لمجتمع خراسان فی هذه الحقبة، فإن موارد الوقف کانت تصرف فی ای اتجاه من هذه التطورات و ضمن أی أولویة تصنف؟ و أی فئة اجتماعیة کانت متصدیة للوقف؟ یسعى هذا المقال باسلوب وصفی تحلیلی و معتمداً على المراجعات المکتبیة، إلى دراسة دور الوقف فی تلک الحقبة الزمنیة. تظهر نتائج البحث أن الوقف کان یصرف عادتاً فی الجهات الاقتصادیة و الاجتماعیة و العلمیة الثلاث حیث کانت تشارک جمیع الفئات فی ذلک غیر أن الفئات المتعلقة بالحکم و لاسباب سیاسیة و اجتماعیة و لتمکنها المالی کانت لها مساهمة أکبر فی عملیة الوقف.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الوقف
  • خراسان
  • السامانیون
  • الغزنویون
  • ابن السبیل
  • المدارس