مقاﯾﺴﮥ گونه‌های مالیه‌نگاری در تمـــدن اسلامی با تأکید بر تک‌نگاری‌های مالی در پنج قرن نخست اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تاریخ تشیع دانشگاه اصفهان، ایران

2 استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، ایران

3 دکترای تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان، ایران

10.22081/hiq.2023.56829.2006

چکیده

یکی از ویژگی‌های تاریخ‌نگاری در تمدن اسلامی، پرداختن به جنبه مالی جامعه اسلامی در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است. از همان قرون اوّلیه اسلامی، تک‌نگاری‌های بسیاری با موضوعات مالی و تحت عناوینی همچون: اسواق، اموال، جزیه، دینار و درهم، تجارت، مکاسب، صنایع، زکات، خمس، اوزان و مقادیر و اسعار و مانند آن، به ‌نگارش در‌آمد. افزون بر این، منابع تاریخی درباره فتوح، تواریخ عمومی، کتب جغرافیایی، تواریخ محلی و نیز کتب جامع حدیثی و فقهی، دربردارنده اطلاعات فراوان و مهمی درباره مسائل مالی هستند. تک‌نگاری‌های مالی را می‌توان بر پایه سِمَت نویسندگان، انگیزه‌ها و عوامل نگارش، روش‌ نگارش و نوع نگاه نویسندگان به مسائل مالی، در گونه‌های متنوعی دسته‌بندی کرد.
در این پژوهش، با روش وصفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخ‌نگاری و فهارس و از طریق مطالعه کتابخانه‌ای، به این پرسش اصلی پاسخ داده شده است که گونه‌های مالیه‌نگاری مسلمانان بر پایه تک‌نگاری‌های مالی در پنج قرن نخست هجری چه بوده است؟ بر اساس یافته‌های پژوهش، در پاسخ به این پرسش می‌توان گفت سه گونه: فقهی ـ حدیثی، تاریخی ـ وقایع‌نگاشتی و سیاسی ـ اداری، اصلی‌ترین گونه‌های مالیه‌نگاری مسلمانان بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Comparison of Types of Taxation in Islamic civilization with the Emphasis on the Financial Monographs in the First Five Centuries of Islam

نویسندگان [English]

  • Fereshteh Boosaidi 1
  • Mohamad ali Chelongar 2
  • Asghar Montazeralghaem 2
  • Zahra Hossain Hashemi 3
1 Ph. D in shiite history, Isfahan university, Iran.
2 Professor of history, University of Isfahan, Iran.
3 Ph. D in history of Islam, University of Isfahan, Iran.
چکیده [English]

One of the characteristics of historiography in Islamic civilization is investigating the financial aspect of Islamic society along with the political, cultural and social history. Since the early Islamic centuries, many monographs were written concerning the financial issues including market, property, jizya, dinar and dirham, trade, earnings, industries, zakat, khums, weights and amounts, currencies and income. Moreover, the historical sources about conquests, general histories, geographical books, local histories as well as comprehensive hadith and jurisprudential books, contain a lot of important information about financial issues. Financial monographs can be classified into various types based on the author's position, motivations and writing factors, writing methodology and the way the authors look at the financial issues. Relying on the descriptive-analytical method and historiographical sources and indexes through the library study, the main question if research has been answered on what were the types of Muslims' taxation based on the financial monographs in first five centuries A. H. According to the findings of research, it can be concluded that three types of jurisprudential-traditional, historical-chronological and political-official, were the main types of Muslims' taxation

کلیدواژه‌ها [English]

  • taxation
  • economic history
  • history of Islam
  • Islamic historiography

عنوان مقاله [العربیة]

مقارنة لکیفیة الکتابة المالیة فی الحضارة الإسلامیة من خلال التأکید على المونوغرافیا المالیة فی القرون الخمسة الإسلامیة الأولى

چکیده [العربیة]

إحدى خصائص التأریخ فی الحضارة الإسلامیة، هی دراسة الجانب المالی للمجتمع الإسلامی بالإضافة إلى التاریخ السیاسی و الثقافی و الاجتماعی. منذ أوائل القرون الإسلامیة، تمت کتابة العدید من الدراسات حول القضایا المالیة و تحت عناوین مختلفة مثل: الأسواق، الأموال، الجزیة، الدینار و الدرهم، التجارة، المکاسب التجاریة ، الصنائع، الزکاة، الخمس، الأوزان و الکمیات و الأسعار وما شابه ذلک. علاوة على ذلک، تحتوی المصادر التاریخیة على معلومات مهمة مرتبطة بالمسائل المالیة و تتضمن الحدیث حول الفتوحات، التواریخ العامة، الکتب الجغرافیّة ، التواریخ المحلیة، بالإضافة إلى کتب الحدیث و الفقه الشاملة.






یمکن تصنیف المونوغرافیا المالیة إلى أنواع مختلفة بناءًا على موقف المؤلف، الدوافع، أسباب التألیف، منهجیة التألیف، و الطریقة التی ینظر بها الکتّاب إلى المسائل المالیّة. فی هذه الدراسة تم الاستناد إلى المنهج الوصفی التحلیلی، بالإضافة إلى استخدام المصادر التاریخیة و الفهارس، و الاستعانة بالمطالعة المکتبیّة. و قد تمت الإجابة على السؤال الرئیسی: ما هی أنواع الکتابة المالیة للمسلمین بالإتکاء على المونوغرافیا المالیة فی القرون الخمسة الأولى للهجرة؟






وفقاً لنتائج البحث، و رداً على السؤال یمکن القول أن هناک ثلاث أنواع أصلیّة لکیفیة الکتابة الملیة للمسلمین و هی: فقهیة-حدیثیة، تاریخیة-کتابة وقائع، و سیاسیة-اداریة

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الکتابة المالیة
  • التاریخ الاقتصادی
  • تاریخ الإسلام
  • تدوین التأریخ الإسلامی

مراجع

ابن‌خلدون، 1408ق/1988م، دیوان المبتدأ والخبر، المحقق: خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر.
ابن‌شعبه حرّانی، حسن‌بن‌علی، 1423ق، تحف ‌العقول، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمبوعات.
ابن‌شهرآشوب، محمد‌بن‌علی، 1353، معالم ‌العلماء، عباس اقبال، طهران، بی‌نا.
ابن‌نقطة، محمد‌بن‌عبدالغنی، 1410ق، إکمال الإکمال، المحقق: عبدالقیوم عبدریب، مکة، جامعة أم القرى.
ابن‌السَّاعی، علی‌بن‌أنجب، 1430ق/2009م، الدر الثمین فی‌ أسماء المصنفین، تحقیق: أحمد شوقی، تونس، دار الغرب الاسلامی.
ابن‌الفوطی، عبدالرزاق‌بن‌أحمد، 1416ق، مجمع الآداب فی معجم الألقاب، المحقق: محمد الکاظم، ایران، وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن‌علی، 1358، المنتظم، ج7، بیروت، دار صادر.
ابن‌زنجویه، حمید‌بن‌مخلد، 1406ق/1986م، الأموال، تحقیق: شاکر ذیب فیاض، السعودیة، مرکز الملک فیصل للبحوث والدراسات الإسلامیة.
ابن‌شبه، عمر‌بن‌شبه، 1399ق، تاریخ ‌المدینة، حققه: فهیم محمد شلتوت، ج1، جدة، طبع السید حبیب محمود أحمد.
ابن‌طقطقی، محمد‌بن‌طباطبا، 1418ق/1997م، الفخری فی الآداب السلطانیة، المحقق: عبدالقادر محمد، بیروت، دار القلم العربی.
ابن‌عساکر، 1415ق/1995م، تاریخ مدینة دمشق، المحقق: عمرو‌بن‌غرامة العمروی، ج1، بی‌جا، دار الفکر.
ابن‌کثیر، 1408ق/1988م، البدایة والنهایة، محقق: علی شیری، بی‌جا، دار احیاء التراث العربی.
ابن‌ماکولا، علی‌بن‌هبة‌الله، 1411ق/1990م، الإکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف، بیروت، دار الکتب ‌العلمیة.
ابن‌ندیم، محمد‌بن‌اسحاق، 1366، الفهرست، ترجمه: محمدرضا تجدد، تهران، امیرکبیر.
أبوعاصم بشیر، ضیف‌بن‌أبی‌بکر، 1429ق/2008م، مصادر الفقه المالکی، بیروت، دار ابن‌حزم.
أبوعُبید، القاسم‌بن‌سلاّم، بی‌تا، الأموال، المحقق: خلیل محمد هراس، بیروت، دار الفکر.
ابی‌یوسف، یعقوب‌بن‌ابراهیم، بی‌تا، الخراج‌، بیروت، دار المعرفة.
ابی‌بکرخلال، أحمد‌بن‌محمد، 1407ق، الحث على التجارة والصناعة والعمل والإنکار، تصنیف: محمود‌بن‌محمد الحداد، الریاض، دار العاصمة.
البغدادی، إسماعیل پاشا، 1951م، هدیة العارفین، ج1، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
البکری، عبدالله‌بن‌عبدالعزیز، 1403ق، معجم مااستعجم، بیروت، عالم الکتب.
بلاذری، احمد‌بن‌یحیی، 1367، فتوح ‌البلدان، ترجمه: محمد توکل، بی‌جا، نقره.
بوزجانی، محمدبن‌محمد، 1971م، فی مایحتاج الیه الکتاب والعمال وغیرهم من علم الحساب، ج۱، عمان، چاپ احمد سلیم سعیدان.
جهشیاری، محمد‌بن‌عبدوس، 2004م، الوزراء والکتاب، تحقیق: مصطفی السقا و دیگران، قاهره، شرکة الأمل للطباعة والنشر.
حرّ عاملی، محمد‌بن‌الحسن، 1409ق، وسائل الشیعة، بی‌جا، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
حموی، 1995م، معجم البلدان، ج1، بیروت، دار صادر.
حموی ، 1411ق/1991م، معجم ‌الأدباء، ج4و8، بیروت، دار الکتب ‌العلمیة.
خطیب بغدادی، أحمد‌بن‌علی، 1417ق، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفى عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیة.
خوارزمی، محمد‌بن‌أحمد، بی‌تا، مفاتیح ‌العلوم، المحقق: إبراهیم الأبیاری، بی‌جا، دار الکتاب العربی.
ذهبی، محمد‌بن‌أحمد، 1413ق/1992م، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، المحقق: محمد عوامة أحمد، جدة، دار القبلة للثقافة الإسلامیة، مؤسسة علوم القرآن.
ذهبی، محمد‌بن‌أحمد ، 2003م، تاریخ‌ الإسلام، المحقق: بشار عوّاد معروف، بی‌جا، دار الغرب الإسلامی.
ذهبی، محمد‌بن‌أحمد ، 1427ق/2006م، سیر أعلام النبلاء، القاهرة، دار الحدیث.
رضوی، سید ابوالفضل، 1388، «درآمدی بر تاریخ‌نگاری اقتصادی»، مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، سیستان، شماره 5.
زرکلی، خیرالدین‌بن‌محمود، 1969م، اعلام، ج1، 2، 3 و...، بیروت، بی‌نا.
الزهرانی، ضعیف‌الله یحیی، 1406ق/1986م، النفقات وادارتها فی‌الدولة العباسیة، مکة، مکتبة الطالب الجامعة.
شیخ‌ صدوق، محمد‌بن‌علی، 1386ق/1966م، علل ‌الشرائع، النجف، المکتبة الحیدریة.
شیخ‌ صدوق، محمد‌بن‌علی ، 1417ق، الأمالی، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة، قم، مؤسسة البعثة.
شیخ‌ صدوق، محمد‌بن‌علی ، 1367، من‌لا یحضره الفقیه، ترجمه: علی‌اکبر غفاری و دیگران، ج1، 2، 3 و...، تهران، صدوق.
صابی، هلال‌بن‌المحسن، 1986م، رسوم دار الخلافة، المحقق: میخائیل عواد، بیروت، دار الرائد العربی.
طبری، محمد‌بن‌ایوب، 1349، مفتاح‌ المعاملات، تصحیح: محمدامین ریاحی، بی‌جا، بنیاد فرهنگ ایران.
طبری، محمد‌بن‌جریر، 1407ق، تاریخ‌ الأمم والملوک، ج1، بیروت، دار الکتب‌ العلمیة.
طوسی، محمد‌بن‌الحسن، 1365، تهذیب ‌الأحکام، ج1، 2، 3 و...، تهران، دار الکتب‌ الاسلامیة.
طوسی، محمد‌بن‌الحسن ، 1375ق، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، نجف، مطبعة النجف.
طوسی، محمد‌بن‌الحسن ، بی‌تا، الفهرست، بذیله: کتاب نضد الایضاح محمد‌بن‌محسن الفیض الکاشانی، کتاب ایضاح الاشتباء، للعلامة الحلی (فهرست کتب الشیعة للشیخ طوسی)، بی‌جا، بی‌نا.
طهرانی، آقابزرگ، بی‌تا، الذریعة، بیروت، دار الاضواء.
عزیزی، حسین، 1391، نقد و بررسی منابع تاریخ فتوح، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
علامه‌حلی، الحسن‌بن‌یوسف، 1417ق، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، التحقیق: الشیخ جواد القیومی، بی‌جا، مؤسسة نشر الفقاهة.
فاندیک، ادوارد کرنیلیوس، 1313ق/1896م، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، صححه وزاد علیه: السید محمد علی الببلاوی، مصر، مطبعة التألیف (الهلال).
قدامة‌بن‌جعفر، 1981م، الخراج وصناعة الکتابة، بغداد، دار الرشید.
قرشی، یحیی‌بن‌آدم، بی‌تا، الخراج‌، بیروت، دار المعرفة.
القزوینی، زکریا‌بن‌محمد، بی‌تا، آثار البلاد وأخبار العباد، بیروت، دار صادر.
قفطی، علی‌بن‌یوسف، 1426ق/2005م، إخبار العلماء بأخبار الحکماء، محقق: إبراهیم شمس‌الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة.
قلقشندی، أحمد‌بن‌علی، 1987م، صبح ‌الأعشى، ج6، دمشق، دار الفکر.
قمی، حسن‌بن‌محمد، 1361، تاریخ ‌قم، ترجمه: حسن‌بن‌عبدالملک قمی، تصحیح: سید جلال‌الدین طهرانی، تهران، توس.
کرمر، جوئل، 1375، احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی، ترجمه: محمدسعید حنایی کاشانی، تهران، بی‌نا.
کلینی، 1407ق، الکافی، محقق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، ج1، 2و3، تهران، ‌دار الکتب ‌الاسلامیة.
گردیزی، عبدالحی‌بن‌ضحاک، 1363، تاریخ گردیزی، تصحیح: عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب.
مسعودی، علی‌بن‌حسین، 1365، التنبیه والاشراف، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
مسعودی ، 1382، مروج ‌الذهب، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، ج1و2، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
مقریزی، أحمد‌بن‌علی، 1418ق، المواعظ والاعتبار، ج2، بیروت، دار الکتب العلمیة.
نجاشی، احمد‌بن‌علی، بی‌تا، الرجال، بی‌جا، مرکز نشر کتاب.
یعقوبی، احمد‌بن‌ابی‌یعقوب، 1371، تاریخ یعقوبی، ترجمه: محمدابراهیم آیتی، ج1و2، بی‌جا، انتشارات علمی و فرهنگی.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار