مناسبات خلفای عباسی با سلجوقیان عراق از خلافت راشد تا قتل مستنجد (529 ـ 566ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه سیستان و بلوچستان ، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه ارومیه، ایران

3 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه باهنر کرمان، ایران

10.22081/hiq.2023.57257.2023

چکیده

مرگ سلطان محمد سلجوقی در سال 511ق، سرآغاز تضعیف سلجوقیان و در نقطه مقابل، تکاپوی خلفای عباسی به منظور تقویت قدرت دنیوی بود. این تعارض‌ها، سبب کشمکش‌های زیادی میان سلجوقیان عراق و خلفای عباسی گردید. تشتت داخلی شاهزادگان سلجوقی، سبب شد که خلفا فرصت را برای تحکیم قدرت مغتنم شمرده و به تمرکزگریزی امرای نظامی دامن بزنند؛ به‌عنوان نمونه، خلیفه الراشد بالله، با تکیه بر میراثی که از پدر (مسترشد) به او رسیده بود، تلاش فراوانی برای خارج شدن از سیطره سلجوقیان عراق انجام داد.
پژوهش حاضر، با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه‌ بر منابع دست اوّل، در پی بررسی مناسبات خلفای عباسی و سلجوقیان عراق و سیاست خلفا برای به دست آوردن قدرت است. یافته‌های پژوهش، نشان می‌دهد که خلفای عباسی با تفرقه‌افکنی در بین شاهزادگان سلجوقی، اتحاد با اتابکان و شاهزادگان ضعیف‌تر و با توجه به شرایط حاکم بر ایران، در پایان قرن ششم هجری قمری که ظهور قدرت خوارزمشاهیان را در پی داشت، موفق شدند ابتدا قدرت خـود را در عراق عرب تثبیت نمایند و سپس، با به‌کارگیری نیروهای فرامنطقه‌ای، به حیات سیاسی سلجوقیان عراق پایان دهند

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Relations between the Abbasid caliphs and the Seljuqs of Iraq: From the Caliphate of Rashed to the murder of Mostanjad (529-566 A. H)

نویسندگان [English]

  • Mohsen Morsalpour 1
  • Mohsen Momeni 2
  • Mehdi Asadi 3
1 Associate professor of history department, University Sistan and Baluchestan, Iran
2 Associate professor of history department, Urmia University, Iran.
3 Assistant professor of history department, Shahid Bahonar University of Kerman, Iran
چکیده [English]

The death of Sultan Mohammad Seljuqi in 511 A. H was the beginning of the weakening of the Seljuqs and the efforts of the Abbasid caliphs to strengthen the worldly power. These conflicts led to many disagreements and conroversies between the Seljuqs of Iraq and the Abbasid caliphs. The internal disagreements among the Seljuk princes caused the caliphs to seize the opportunity to consolidate their power and encourage the decentralization of the military commanders. For example, Caliph Al-Rashed Belleh, relying on the legacy that came to him from his father (Mostarshad), made great efforts to get out of the control of the Seljuqs of Iraq. The present research, written through the descriptive-analytical method relying on primary sources, seeks to investigate the relations between the Abbasid caliphs and the Seljuqs of Iraq and the policy of the caliphs to gain power. The findings of the research declare that the Abbasid caliphs managed to stregthen their authority in Iran by creating division among the Seljuk princes, alliance with Atabakan and weaker princes,   considering the prevailing conditions in Iran at the end of the 6th century A. H which led to the emergence of Khwarazmianan, and benefiting from the extra-regional forces, they ended the political life of the Seljuks of Iraq.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abbasid caliphate
  • Seljuqs of Iraq
  • Al-Rashed Belleh
  • Baqdad
  • Al-Mustanjad Belleh

عنوان مقاله [العربیة]

العلاقات بین الخلفاء العباسیین وسلاجقة العراق: من خلافة الرشید إلى مقتل المستنجد (566 ـ 529ق)

چکیده [العربیة]

تعتبر وفاة السلطان محمد السلجوقی عام 511 قبل المیلاد بدایة لفترة الاضمحلال لدى السلاجقة، و فی المقابل فإنّ جهود الخلفاء العباسیین کانت تهدف إلى تقویة القدرة الدنیویة. هذا التعارض کان سبباً للعدید من الصراعات بین سلاجقة العراق و الخلفاء العباسیین.





و قد أدى التشتت الداخلی للأمراء السلاجقة إلى اغتنام الخلفاء العباسیین الفرصة لتحکیم نفوذ السلطة و تعزیز مرکزیة الأمراء العسکریین، فعلى سبیل المثال، ما قام به الخلیفة الراشد بالله من بذل الکثیر من أمواله التی ورثها عن أبیه المسترشد، من أجل الخروج عن سیطرة سلاجقة العراق. تسعى هذه الدراسة، و من خلال المنهج الوصفی التحلیلی والاعتماد على المصادر الأصلیة، إلى دراسة العلاقات بین الخلفاء العباسیین و السلاجقة فی العراق، بالإضافة إلى تبیین سیاسة الخلفاء فی الوصول إلى السلطة.





تظهر نتائج الدراسة أنّ الخلفاء العباسیین، و من خلال إیجاد التفرقة بین الأمراء السلاجقة، قاموا بتضعیف الإتحاد بین الأتابکة والأمراء، و بالنظر إلى الظروف السائدة فی إیران، فی نهایة القرن السادس الهجری القمری، الذی أعقب ظهور قوة الخوارزمیین، تمکنوا أولا من تثبیت سلطتهم فی العراق، و بعدها القضاء على الحیاة السیاسیة لسلاجقة العراق من خلال توظیف القوى خارج الإقلیم

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الخلافة العباسیة
  • سلاجقة العراق
  • الراشد بالله
  • بغداد
  • المستنجد بالله

مراجع

ابن‌اثیر، عزالدین علی، 1371، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه: عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران، انتشارات علمی.
ابن‌اثیر الجزری، علی‌بن‌ابی‌الکرم... عبدالواحد الشیبانی، 1382ق، التاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیة (بالموصل)، تحقیق: عبدالقادر احمد طلیمات، قاهره، دار الکتب الحدیثة بالقاهرة.
ابن‌العمرانی، 1421ق، الأنباء فی التاریخ الخلفا، تحقیق: قاسم السامرائی، قاهره، دار الآفاق العربیة.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن، 1358ق، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، حیدرآباد دکن، مطبعة دائرة المعارف العثمانیة.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن، 1368، العبر ودیوان المبتدأ والخبر، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن‌خلکان، شمس‌الدین احمد، بی‌تا، وفیات الأعیان، حققه: الدکتور احسان عباس، بیروت، دار صادر.
ابن‌ظافر ازدی، 1999م، اخبار الدول المنقطعة، تحقیق: عصام مصطفی هزیمه و دیگران، اربد ـ الأردن، مؤسسة حمادة للخدمات والدراسات الجامعیة.
ابن‌عماد حنبلی، 1406ق، شذرات الذهب، تحقیق: الارنأووط، دمشق ـ بیروت، دار ابن‌کثیر.
ابن‌القلانسی، ابویعلی حمزه، 1908م، ذیل تاریخ دمشق، بیروت، نشر الآباء الیسوعیین.
ابن‌کثیر، عمادالدین، 1932م، البدایة والنهایة، قاهره، مطبعة السعادة.
ابن‌العبری، غریغوریوس‌بن‌هارون، 1377، مختصر تاریخ الدول، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
ابن‌طقطقی، محمد‌بن‌علی، 1360، تاریخ فخری، ترجمه: محمدوحید گلپایگانی، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
باسورث، ک.ا، 1380، برآمدن سلجوقیان، در کتاب سلجوقیان، ترجمه و تدوین: یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی.
باسورث، ک.ا، 1381، تاریخ سیاسی و دودمانی ایران، در تاریخ ایران، ترجمه: حسن انوشه، تهران، چاپ پنجم، امیرکبیر.
بنداری، فتح‌بن‌علی، 1357، زبدﺓ النصرﺓ ونخبة العصرة، ترجمه: محمدحسین جلیلی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
توران، عثمان، 1395، سلجوقیان، ترجمه: پرویز شاهمراسی، تبریز، نشر اختر.
حسینی، صدرالدین علی، 1986م، اخبار الأمرا والملوک السلجوقیة، تحقیق: محمد نورالدین، بیروت، دار القرا.
راوندی، محمد‌بن‌علی، 1386، راحة الصدور وآیة السرور، تصحیح: محمد اقبال، تهران، انتشارات علمی.
ذهبی، حافظ شمس‌الدین، 1413ق، تاریخ اسلام ووفیات المشاهیر الاعلام، طبع الثانی، بیروت، دار الکتاب العربی.
سبط‌بن‌الجوزی، علی‌بن‌عبدالله، 1434ق، مرآة الزمان فی تواریخ الأعیان، دمشق، دار الرسالة العالمیة.
طقوش، محمد سهیل، 1437ق/2016م، تاریخ السلاجقة فی خراسان وایران والعراق، الطبعة الثانیة، بیروت، دار النفائس.
عمادالدین کاتب اصفهانی، 2004م، تاریخ دولت آل سلجوق، تصحیح: یحیی مراد، بیروت، دار العلمیة.
فروزانی، ابوالقاسم، 1393، سلجوقیان از آغاز تا فرجام، تهران، انتشارات سمت.
قمی، نجم‌الدین ابوالرجاء، 1363، تاریخ الوزراء، به کوشش: محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
کجباف، علی‌اکبر و قدیری، زهره، 1391، سلجوقیان عراق (511ـ590ق/1118ـ1194م)، اصفهان، انتشارات کنکاش.
کرمانی، افضل‌الدین ابوحامد، 1311، عقدالعلی للموقف الأعلی، تصحیح: علی‌محمد عامری نائینی، تهران، نشر مجلس.
لین پل، استانلی و دیگران، 1363، تاریخ دولت‌های اسلامی و خاندان‌های حکومتگر، ترجمه: صادق سجادی، تهران، نشر تاریخ ایران.
مستوفی، حمدالله، 1364، تاریخ گزیده، تصحیح: عبدالحسین نوایی، چاپ سوم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
ناجی الیاسری، عبدالجبار، 1390، مزیدیان (پژوهشی درباره اوضاع سیاسی و فرهنگی امیرنشین مزیدی اسدی در حلّه)، ترجمه: عبدالحسین بینش، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نخجوانی، هندوشاه‌بن‌سنجر‌بن‌عبدالله صاحبی، 1357، تجارب السلف (در تواریخ خلفا و وزرای ایشان)، به تصحیح: عباس اقبال، چاپ سوم، تهران، کتابخانه طهوری.
نظام الحسینی یزدی، محمد، 1388، العراضة فی الحکایة السلجوقیة، به کوشش: مریم میرشمسی، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار.
نیشابوری، ظهیرالدین، 1332، سلجوقنامه، تهران، نشر کلاله خاور.
کریمی،آنا دردی، تابستان 1388، «روابط سلجوقیان با خلافت عباسی با تأکید بر دوران سلطان مسعود سلجوقی»، مجله رشد و آموزش تاریخ، دوره دهم، شماره 4: 29 ـ 35.
مسلمی، شهناز، پاییز 1396، «بحران مشروعیت و جانشینی از دوره ملکشاه تا پایان دوره سلجوقیان (465ـ590ق)»، تاریخنامه خوارزمی، سال پنجم، شماره هجدهم: 176 ـ 201.
مرسلپور، محسن و اسدی، مهدی، 1391، «تکاپوهای خلیفه مسترشد برای کسب قدرت دنیوی و تقابل او با سلجوقیان عراق»، فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، سال چهارم، شماره پانزدهم: 167 ـ 184.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار