تحلیل تاکتیک‌های الموفق بالله عباسی برای فرونشاندن شورش صاحب‌الزنج

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

10.22081/hiq.2022.58734.2116

چکیده

شورش بردگـان به رهـبری عـلی‌بن‌محـمد صاحـب‌الزنج (م.270ق) علیه خـلافت عباسی، یکی از مهم‌ترین رویدادهای میانه قرن سوم هجری است. زمینه‌های مساعد برای قیام بردگان از یک سو، و نبوغ شخص علی‌بن‌محمد از سوی دیگر، سبب شد که شورش طرف‌داران او به تشکیل حکومت و ساخت شهرها و پیامـدهای متعـددی برای مـردم خوزسـتان و جنوب عراق منجر شود. زنگیان بارها نیروهای خلافت را در هم شکستند؛ ولی در نهایت، الموفق بالله عباسی (278ق) توانست در طیّ یک جنگ فرسایشی سه‌ساله، زنگیان را شکست دهد و به شورش و حکومت پانزده‌ساله آنان پایان دهد. 
در این مقاله با رویکرد وصفی- تحلیلی، به بررسی تاکتیک‌های الموفق بالله بر ضدّ زنگیان و دلایل موفقیت آنها پرداخته شده است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، شاخص‌ترین تاکتیک‌های موفق عبارت بودند از: هوشیاری و جلوگیری از اسارت در کمین‌های زنگیان، فراهم آوردن تجهیزات لازم نظامی روز مثل کشتی‌های جنگی برای نبرد در باتلاق‌ها و رودخـانه‌ها و خنـدق‌ها، نظـم دادن به دخـل و خـرج دربار خلافت و پرداخت منظم مستمری نظـامیان درگیر جـنگ با زنگیان، امان دادن به زنگیان فراری و در نظر گرفتن مقرّری برای آنان، استفاده از اطلاعات نظامی و امنیتی زنگیان فراری، کوشش برای آزاد ساختن نوامیس مسلمانان گرفتار در چنگ زنگیان، جلب اعتماد عمومی از طریق تعمیر راه‌ها و مرمت پل‌ها و سرانجام توسعه بازرگانی در مناطق پس‌گرفته‌شده از زنگیان.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analysis of the Policies of Al-Mowafaq Bellah Abbasi to Suppress the Rebellion of Saheb al-Zanj

نویسنده [English]

  • Ali akbar Abbasi
Associate professor of history, University of Esfahan , Esfahan, Iran
چکیده [English]

The uprising of slaves led by Ali ibn Mohammad al-Zanj (270 A. H) against Abbasid caliphate is one of the most significant events in the middle of the third century After Hijrah. The favorable conditions for the uprising of slaves on the one hand, and the genius of Ali ibn Mohammad on the other hand, led to the rebellion of his supporters, the development of a government and the construction of cities and numerous consequences for the people of Khuzestan and southern Iraq. The Negros repeatedly crushed the forces of caliphate; however, Al-Muwafaq Bellah Abbasi (278 A. H) could finally defeat the Negros during an exhausting three-year-war and ended their rebellion and fifteen-year- government.
In this article, relying on the descriptive analytical approach, the policies of Al-Mowafaq Bellah against the Negros and the reasons for their success have been investigated. According to the findings of this study, the most successful policies were vigilance and prevention of captivity in ambushes of Negros, providing modern military equipment such as warships for fighting in swamps and rivers, and trenches, regulating the income and expenses of the court of caliphate and regular payment of pensions to the soldiers involved in war with the Negros, providing safety and pension for the fugitive Negros, taking advantage of the military and security information of the fugitive Negros, trying to free the families of Muslims caught in the hands of the Negros, achieving public confidence through repairing roads and restoring bridges and finally developing commerce in the areas recaptured from the Negros.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Negros
  • Ali ibn Mohammad (Saheb al-Zanj)
  • Al-Mowafaq Bellah
  • Khuzestan
  • southern Iraq

عنوان مقاله [العربیة]

تحلیل تکتیکات الموفق بالله العباسی فی قمع ثورة صاحب الزَّنْج

چکیده [العربیة]

تعتبر ثورة العبید التی قادها علی بن محمد صاحب الزنج (ت 270هـ) ضد الخلافة العباسیة من أهم أحداث منتصف القرن الثالث الهجری. و قد أدت الظروف المواتیة لانتفاضة العبید من جهة، و الشخصیّة العبقریة لعلی بن محمد من جهة أخرى إلى تمرد أنصاره، مما أدى إلى تشکیل حکومة و بناء مدن، بالإضافة إلى نتائج متعددة کان لها تأثیرها على سکان خوزستان و جنوب العراق. و قد هزم الزنوج قوات الخلافة لمرات عدیدة، و لکن فی النهایة استطاع الموفق بالله العباسی (278هـ) هزیمتهم، خلال حرب مرهقة استمرت لثلاث سنوات، أدت الى القضاء على حکومتهم التی امتدت نحو خمسة عشر عاماً. یتطرق هذا البحث إلى حدیث حول تکتیکات الموفق بالله العباسی ضد الزنوج و أسباب نجاحه فی ذلک، من خلال الاستناد على المنهج الوصفی التحلیلی. و وفقا لنتائج هذا البحث، فإن أهم التکتیکات الناجحة کانت: الیقظة و منع الوقوع فی کمائن الزنج، توفیر المعدات العسکریة اللازمة کالسفن الحربیة التی تساعد على خوض المعارک فی الأنهار و الخنادق و المستنقعات، تنظیم نفقات مسؤولی الخلافة، الدفع المستمر لرواتب العسکریین المشارکین فی الحرب، إعطاء الأمان للزنوج الهاربین و تحدید مصیرهم، و الاستفادة من معلوماتهم العسکریة و الأمنیة، بالإضافة إلى ذلک، تحریر الأسیرات المسلمات اللاتی وقعن فی قبضة الزنج، و کسب ثقة الشعب من خلال اعادة ترمیم الطرق و الجسور و العمل على الازدهار التجاری فی الأماکن التی تمت السیطرة علیها.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الزنوج
  • علی بن محمد (صاحب الزنج)
  • الموفق بالله
  • خوزستان
  • جنوب العراق

مراجع

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید هبة‌الله، 1337ق، شرح نهج البلاغة، به تصحیح: محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ اوّل، قم، کتابخانه عمومی آیت‌‌الله مرعشی.
ابن‌اثیر الجزری، عزالدین ابوالحسن علی‌بن‌الکرام، 1385ق/1965م، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر.
ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن‌بن‌علی، 1412ق/1992م، المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک، تحقیق: محمد عبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادرعطا، ط. الأولی، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌حزم الأندلسی، ابومحمد علی‌بن‌احمد، 1403ق/1983م، جمهرة انساب العرب، تحقیق: لجنة من العلماء، ط. الأولی، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد، 1408ق/1988م، العبر، تحقیق: خلیل شهادة، ط. الثانیة، بیروت، دار الفکر.
ابن‌طاووس، رضی‌الدین علی‌بن‌موسی، 1368ق، فرج المهموم، نجف، بی‌نا.
ابن‌طقطقی، محمد‌بن‌علی‌بن‌طباطبا، 1418ق، الفخری فی الآداب السلطانیة والدول الاسلامیة، تحقیق: عبدالقادر محمد مایو، ط. الأولی، بیروت، دار القلم العربی.
ابن‌عربی، محیی‌الدین، 1422ق، محاضرة الأبرار ومسامرة الأخیار، مصحح: محمد عبدالکریم النمری، الطبعة الأولی، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌عماد حنبلی، شهاب‌الدین ابوالفلاح عبدالحی، 1406ق، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق: الأرناؤوط، الطبعة الأولی، دمشق، دار ابن‌کثیر.
ابن‌قتیبه دینوری، ابوعبدالله محمد، 1410ق/1990م، الإمامه والسیاسة، تحقیق: علی شیری، ط. الأولی، بیروت، دار الاضواء.
ابن‌کثیردمشقی، ابوالفداء اسماعیل‌بن‌عمر(م. 774ق)، البدایه و النهایه، الطبعه الاولی، بیروت، دارالفکر ، 1407ق
ابوعلی مسکویه الرازی، 1379، تجارب الأمم وتعاقب الهمم، تحقیق: ابوالقاسم امامی، الطبعة الثانیة، تهران، سروش.
استرآبادی، میرزا محمدعلی، بی‌تا، منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال، الطبعة الأولی، قم، مؤسسة اهل‌البیت.
بارتولد، و.و، 1377، خلیفه و سلطان، ترجمه: سیروس ایزدی، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
برهمند، غلامرضا و محمودی، محمد، بهار 1390، «نگاهی دیگر به برخی از ابعاد شورش زنگیان» ، مجله علمی ـ پژوهشی مسکویه، شماره 16.
پطروشفسکی، ی.آ.ب، 1356، سه مقاله در باره بردگی، ترجمه: سیروس ایزدی، چاپ اوّل، تهران، امیرکبیر.
تنوخی، ابوعلی محسن‌بن‌علی، 1971م، نشوار المحاضرة واخبار المذاکرة، بتصحیح: عبود الشالجی، بیروت، بی‌نا.
حتی، فیلیپ، 1380، تاریخ عرب، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، چاپ سوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
الدوری، عبدالعزیر، 1945م، دراسات العصر العباسی المتأخرة، بغداد.
ذهبی، شمس‌الدین محمد‌بن‌احمد، 1413ق، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والاعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، الطبعة الثانیة، بیروت، دار الکتب العربی.
سیوطی، جلال‌الدین، 1425ق، تاریخ الخلفاء، الطبعة الثانی، قاهره: دار اللجنة للتراث.
شعبان، محمد عبدالحی، تابستان 1384، «قیام صاحب‌الزنج؛ قیام بردگان یا شورش سیاه‌پوستی»، ترجمه: مازیار کریمی حاجی خادمی، فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش، شماره 6.
طبری، محمد‌بن‌جریر، 1387ق/1967م، التاریخ الطبری، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، الطبعة الثانیة، بیروت، دار التراث العربی.
عباسی، علی‌اکبر، 1399، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، چاپ چهاردهم، تهران، هزاره ققنوس.
علبی، احمد، 1359، قیام زنگیان، ترجمه: کریم زمانی، چاپ اوّل، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
فیصل سامر، 1954م، ثورة الزنج، بغداد.
قوامی، حسین، تیرماه 1362، «نظری به دو جنبش بردگان در عهد امویان و عباسیان»، مجله چیستا، شماره 20: 151 ـ 155.
قوامی، حسین، فروردین 1361، «قیام زنگیان»، مجله چیستا، شماره 8: 944 ـ 950.
قوامی، حسین، فروردین 1362، «یک جنبش روستایی»، مجله چیستا، شماره 17و18: 869 ـ 874.
مستوفی قزوینی، حمدالله، 1364، تاریخ گزیده، تصحیح: عبدالحسین نوایی، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر.
مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌حسین، 1409ق، مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، چاپ دوم، قم، دار الهجرة.
مفید، محمد‌بن‌محمد‌بن‌نعمان، 1413ق، الجمل أو النُصرة فی حرب البصرة، چاپ اوّل، قم، کنگره بین‌المللی شیخ مفید.
ممتحن، حسینعلی، 1366، پیشگویی‌های استوار و راستین حضرت امیرالمومنین(ع) درباب نهضت صاحب‌الزنج، چاپ اوّل، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
نظام‌الملک، حسن‌بن‌علی، 1378، سیر الملوک (سیاست‌نامه)، به تصحیح: هیوبرت دارک، چاپ چهارم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
Noldeke. T, 1892, Sketches from Eestern History, London- Edinburgh, Adam and Charles black, chapter 5.
Casanova. p, 1893, Revue Numismatique, Paris, p. 506-510.
Walker. J, 1933, A Servile War in the East, see JRAS, p. 651-665.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار