مبانی فکری جریان ضدّ شعوبی سده‌های نخستین اسلامی با تکیه بر آرای ابن‌قتیبه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکترای تاریخ، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد ، ایران.

2 عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد،، ایران.

4 استادیار گروه تاریخ/ دانسکده ادبیات و علوم انسانی/ دانشگاه فردوسی مشهد

5 استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد ، ایران.

10.22081/hiq.2021.58058.2062

چکیده

پس از تأسیس خلافت عباسی، دو جریان فکری «شعوبی» و «ضدّ شعوبی» در جهان اسلام به معارضه با یکدیگر برخاستند. جنبش شعوبیه ایرانی، به پیشینه تاریخی و تمدنی کهن ایران استناد می‌کرد و در پی ارتقای جایگاه سیاسی و اجتماعی خود در نظم سیاسی نوین بود. جریان ضدّ شعوبی که امتداد اندیشه سیاسی امویان محسوب می‌شد، به دلیل از دست دادن منزلت سیاسی و اجتماعی پیشین، در پی القا و تداوم اندیشه برتری عرب بر غیرعرب بود.
این پژوهش، در پی بازسازی مبانی فکری جریان ضدّ شعوبی در سده‌های نخستین اسلامی با تکیه بر آرای ابن‌قتیبه از حامیان جدی اندیشه مزبور است. دلیل انتخاب ابن‌قتیبه، به‌عنوان نماینده جریان تفکر ضدّ شعوبی، باقی ماندن کتاب فضل العرب اوست که حاوی صورت‌بندی کاملی از مبانی ضدّ شعوبی‌هاست. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مبانی فکری جریان ضدّ شعوبی بر اساس آرای ابن‌قتیبه، دارای دو محور کانونی اثبات برتری قوم عرب بر سایر اقوام و اثبات فرومایگی جایگاه اجتماعی، سیاسی و تاریخی ایرانیان و شعوبی‌مسلکان بوده که هریک مبتنی بر چندین اصل است. نوشتار حاضر، از نوع تحقیقات تاریخی است و با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، به‌ویژه کتاب فضل العرب، به نگارش درآمده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The intellectual Foundations of the Anti-Populist Movement of the First Islamic Centuries in View of Ibn e- Qutaiba

نویسندگان [English]

  • Ghasem Gharib 1
  • Javad Abbasi 2 3
  • Jalal Rajaei, 4 5
1 Ph. D in Iran after Islam, history department, faculty of literature and humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Iran.
2 Associate Professor of History Department in Ferdowsi University of Mashhad
3 Associate professor of history department, faculty of literature and humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Iran.
4 Assistant Professor of History Department in Ferdowsi University of Mashhad
5 Assistant professor of history department, faculty of literature and humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Iran
چکیده [English]

After the establishment of the Abbasid caliphate, two schools of thought, "populist" and "anti-populist" in the Islamic world, came into conflict with each other. The Iranian populist movement relied on Iran's ancient historical and civilizational background and sought to improve its political and social position in the new political order. The anti-populist movement, which was considered an extension of the Umayyad political thought, sought to instill and perpetuate the idea of Arab superiority over non-Arabs due to the loss of their previous political and social status. This research seeks to reconstruct the intellectual foundations of the anti-populist trend in the first centuries of Islam, relying on the opinions of Ibn e- Qutaiba, one of the serious supporters of the mentioned thought. The reason for choosing Ibn e- Qutaiba, as a representative of the anti-populist movement, is the survival of his book Fazl al-Arab, which contains a complete formulation of the anti-populist principles. The findings of the research clarify that the intellectual foundations of the anti-populist trend based on Ibn e- Qutaiba's opinions have two focal axes of proving the superiority of the Arab people over other nations and proving the inferiority of the social, political and historical position of Iranians and populist-Muslims, each of which is based on several principles. The present article is a type of historical research written through the descriptive-analytical method, relying on library sources especially the book of Fazl al-Arab.

کلیدواژه‌ها [English]

  • populist
  • anti-populist movement
  • Ibn e- Qutaiba
  • Fazl al-Arab book
  • Umayyads

عنوان مقاله [العربیة]

المبانی الفکریّة للحرکة المناهضة للشعوبیة فی القـرون الإسلامیة الأولى بالاتکاء على آراء ابن قتیبة

چکیده [العربیة]

بعد إنشاء الخلافة العباسیة بدأ تیارین فکریین "الشعوبیة" و "المناهض للشعوبیة" فی العالم الإسلامی بمعارضة بعضهما البعض. و قد استندت حرکة الشعوبیة الإیرانیة بالخلفیة التاریخیة و بالحضارة القدیمة لإیران، کما أنها سعت إلى تعزیز مکانتها السیاسیة و الاجتماعیة فی النظام السیاسی الجدید. و قد عمدت الحرکة المناهضة للشعوبیة، و التی تعتبر امتداداً للفکر السیاسی الأموی، إلى ترویج و العمل بفکر أفضلیة العرب على غیر العرب، و ذلک بسبب فقدان المکانة السیاسیة و الاجتماعیة السابقة.




یسعى هذا البحث إلى إعادة بناء الأسس الفکریة للحرکة المناهضة للشعوبیة فی القرون الأولى للإسلام، و ذلک من خلال الاعتماد على آراء ابن قتیبة المؤید الجاد للفکر المذکور أعلاه. و یرجع سبب اختیار ابن قتیبة کممثل لحرکة الفکر المناهض للشعوبیة، إلى بقاء کتابه فضل العرب، و الذی یحتوی على صیاغة کاملة للمبانی الفکریة المناهضة للشعوبیة. وتبین نتائج هذه المقالة أنّ الأسس الفکریة للحرکة المناهضة للشعوبیة المبنیة على آراء ابن قتیبة، تتضمن محورین أساسین هما: إثبات أفضلیة العرب على سائر القومیات، و إثبات تدنی المکانة الاجتماعیة و السیاسیة و التاریخیة للإیرانیین و الشعوبیین، و کلا هذین المحورین مبنیان على عدة مبادئ.




هذه المقالة من نوع البحث التاریخی، و قد اتبعت المنهج الوصفی التحلیلی، و اعتمدت على مصادر المکتبة، و بالخصوص کتاب فضل العرب.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الشعوبیة
  • الحرکة المناهضة للشعوبیة
  • ابن قتیبة
  • کتاب فضل العرب
  • الأمویین

مراجع

قرآن کریم.
آذرنوش، آذرتاش، 1370ش، «ابن‌قتیبه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: سید محمدکاظم موسوی بجنوردی، ج4، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
آلتهایم، فرانس، 1393ش، ساسانیان و هون‌ها، ترجمه: هوشنگ صادقی، تهران، فرزان روز.
ابن‌خلکان، أحمد‌بن‌محمد، 1398ق، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، تحقیق: إحسان عباس، بیروت، دار صادر.
ابن‌الشیخ، یوسف‌بن‌محمد، 2009م، الفباء فی أنواع الآداب وفنون المحاضرات واللغة، تحقیق: خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌عبد ربه، احمد‌بن‌محمد، 1404ق، العقد الفرید، تصحیح: مفید محمد قمیحة، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌قتیبة الدینوری، عبدالله‌بن‌مسلم، 1423ق، الشعر والشعراء، تحقیق: احمد محمد شاکر، قاهره، دار الحدیث.
ابن‌قتیبة الدینوری، عبدالله‌بن‌مسلم، 1418ق، عیون الأخبار، تحقیق: یوسف علی طویل، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌قتیبة الدینوری، عبدالله‌بن‌مسلم، 1397ق، غریب الحدیث، تحقیق: عبدالله الجبوری، بغداد، وزارة الأوقاف.
ابن‌قتیبة الدینوری، عبدالله‌بن‌مسلم، 1998م، فضل العرب والتنبیه علی علومها، تحقیق: ولید محمود خالص، أبوطبی، منشورات المجمع الثقافی.
ابن‌الندیم، بی‌تا، الفهرست، بیروت، دار المعرفة.
أبوریحان البیرونی، محمد‌بن‌أحمد، 1380ش، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، تصحیح: پرویز اذکایی، تهران، میراث مکتوب.
أبوسعد الآبی، منصور، 1424ق، نثر الدر فی المحاضرات، تصحیح: خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت، دار الکتب العلمیة.
أبوالفرج الإصفهانی، علی‌بن‌الحسین، 1415ق، الأغانی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
الألوسی، محمود شکری، بی‌تا، بلوغ الأرب فی معرفة أحوال العرب، تحقیق: محمد بهجة الأثری، بی‌جا، بی‌نا.
الأمین، أحمد، بی‌تا، ضحی الإسلام، بیروت، دار الکتب العربی.
البلاذری، أحمد‌بن‌یحیی، 1417ق، أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل ذکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر.
الترمذی، محمد‌بن‌عیسی، 1395ق، الجامع الصحیح وهو سنن الترمذی، تحقیق: إبراهیم عطوة عوض، القاهرة: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی.
الجاحظ، عمرو‌بن‌بحر، 1998م، البخلاء، تحقیق: عباس عبدالساتر، بیروت، دار ومکتبة الهلال.
الجاحظ، عمرو‌بن‌بحر، 2002م، البیان والتبیین، تصحیح: علی ابوملحم، بیروت، دار ومکتبة الهلال.
الجاحظ، عمرو‌بن‌بحر، 1362ق، الحیوان، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، القاهرة: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی.
الجاحظ، عمرو‌بن‌بحر، 1424ق، الحیوان، تصحیح: محمد باسل عیون السود، بیروت، دار الکتب العلمیة.
جعفریان، رسول، بهمن و اسفند 1397ش، «ابن‌قتیبه و علوم عرب در یک گفتمان قوم‌گرایانه»، آینه پژوهش، سال بیست‌ونهم، شماره 174.
جعفریان، رسول  خرداد و تیر 1375ش، «شعوبی‌گری و ضدّ شعوبی‌گری در ادبیات اسلامی»، آینه پژوهش، شماره 38.
جوده، جمال، 1383ش، اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی موالی در صدر اسلام، ترجمه: مصطفی جباری و مسلم زمانی، تهران، نشر نی.
الحاجری، طه، بی‌تا، الجاحظ حیاته وآثاره، القاهرة، دار المعارف.
الحموی، یاقوت، 1993م، معجم الأدباء إرشاد الأریب إلی معرفة الأدیب، تحقیق: إحسان عباس، بیروت، دار الغرب الإسلامی.
الحموی، 1397ق، معجم البلدان، بیروت، دار صادر.
خزاعی، علی‌بن‌محمد، 1419ق، تخریج الدلالات السمعیة، تحقیق: إحسان عباس، بیروت، دار الغرب الإسلامی.
الذهبی، شمس‌الدین محمد‌بن‌أحمد، 1417ق، سیر أعلام النبلاء، تحقیق: شعیب الأرنووط، بیروت، مؤسسة الرسالة.
الراغب الإصفهانی، حسین‌بن‌محمد، 1420ق، محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء، تصحیح: عمر فاروق طباع، بیروت، دارالأرقم‌بن‌أبی‌الأرقم.
الزبیدی، محمد‌بن‌الحسن، 1984م، طبقات النحویین والغویین، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، بیروت، دار المعارف.
الزمخشری، محمود‌بن‌عمر، 1412ق، ربیع الأبرار ونصوص الأخیار، تصحیح: عبدالأمیر مهنا، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
السمعانی، عبدالکریم‌بن‌محمد، 1382ق، الأنساب، تصحیح: عبدالرحمن معلمی، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیة.
الصفار القمی، محمد‌بن‌الحسن، 1404ق، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، تحقیق: محسن‌بن‌عباسعلی کوچه‌باغی، قم، مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی.
الصفدی، صلاح‌الدین خلیل، 1420ق، الوافی بالوفیات، تحقیق: أحمد الأرناووط و ترکی مصطفی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
الطبری، محمد‌بن‌جریر، 1387ق، تاریخ الرسل والملوک، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، بیروت، دار التراث.
علی، جواد، 1413ق، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، جامعة بغداد.
قاسم‌بن‌سلام، 1410ق، النسب، تصحیح: مریم محمد خیر الدرع، بیروت، دار الفکر.
القاضی عیاض، ترتیب المدارک وتقریب المسالک، تحقیق: محمد‌بن‌تاویت الطبخی، الرباط، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامیة.
القفطی، جمال‌الدین علی‌بن‌یوسف، 1406ق، إنباه الرواة علی أنباه النحاة، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، القاهرة: دار الفکر العربی.
مسلم النیسابوری، مسلم‌بن‌الحجاج، بی‌تا، صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، القاهرة، دار إحیاء الکتب العربیة.
ممتحن، حسینعلی، 1354ش، نهضت شعوبیه؛ نهضت ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
همایی، جلال‌الدین، 1363ش، شعوبیه، به اهتمام: منوچهر قدسی، اصفهان، انتشارات کتاب‌فروشی صائب.
Bulliet, Richard w, 1979, Conversion to Islam in the Medieval Period an Essay in Quantitative History, Harvard: Harvard University Press.
Goldziher, Ignaz, 1967, Muslim Studies, translated from the German by C.R. Barber and S.M. Stern, London: George Allen and Unwin Ltd.
Pellat, Charles, 1953, Le Milieu Basrien et la Formation de Gahiz, Paris: Librairie D’amerique et D’orient.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار