پیوند ملی‌گرایی شاهنشاهی و برپایی مراسم هزاره فردوسی در دوره پهلوی اوّل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار تاریخ، عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تهران، ایران

10.22081/hiq.2022.60461.2156

چکیده

برپایی مراسم جشن و کنگره هزاره فردوسی و بزرگداشت هزارمین سال تولد حکیم ابوالقاسم فردوسی، سراینده شاهنامه در 1313ش، از برجسته‌ترین و ماندگارترین نمودهای ملی‌گرایی در حکومت پهلوی اوّل است که با حضور و دخالت شخص رضاشاه و مهم‌ترین رجال سیاسی و فرهنگی این حکومت، همراه با احداث و افتتاح آرامگاه فردوسی در شهر توس به اجرا درآمد و فصل نوینی را در بازنمایی زندگی و زمانه فردوسی و مطالعات شاهنامه‌شناسی در سطح ملی با هدف تقویت ایدئولوژی ناسیونالیسم شاهنشاهی رقم زد. 
مسئله محوری پژوهش حاضر، بررسی چرایی و چگونگی برگزاری این مراسم و تبیین نسبت آن با ملی‌گرایی شاهنشاهی حاکم بر فضای سیاسی و فرهنگی عهد پهلوی اوّل بر پایه رجوع به منابع دست‌ِاوّل این دوره است. بررسی منابع اصلی تاریخی مربوط به این دوره که نتایج آن در این مقاله به‌تفصیل ذکر شده است، نشان می‌دهد که حکومت پهلوی به صورتی گسترده کوشید تا از طریق بزرگداشت مقام و منزلت فردوسی، به بهانه هزارمین سال تولد وی، بر گستردگی، قدرت و توان مشروعیت‌بخش ایدئولوژی ناسیونالیسم شاهنشاهی آن دوره بیفزاید و از طریق بهره‌برداری از شاهنامه، این منظومه حماسی و تاریخی پُرآوازه ادبیات ایران را به‌عنوان سند شاه‌دوستی و شاه‌پرستی ایرانیان در طول تاریخ معرفی کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Connection between Imperial Nationalism and the Establishment of Ferdowsi's Millennium Ceremony in the Era of Pahlavi the First

نویسنده [English]

  • Ali Mohammad Tarafdari
Assistant Professor of History, Faculty member of National Library and Archives of Iran, Tehran, Iran
چکیده [English]

The celebration ceremony and the Congress of millennium of Ferdowsi to commemorate the 1000th birthday of Hakim Abolqasem Ferdowsi, the poet of the Shahnameh in 1313 A. H, is one of the most prominent manifestations of nationalism in time of Pahlavi the first. It was being held with the presence of Reza Shah and the most important political and cultural figures. Moreover, the construction and opening of Ferdowsi's mausoleum in Tus city marked a new chapter in the representation of Ferdowsi's lifetime and studies of Shahnameh at the national level with the aim of strengthening the ideology of imperial nationalism.
The central issue of the present research is to investigate the why and how of holding this ceremony and to explain its relationship with the imperial nationalism dominating the political and cultural atmosphere of government of Pahlavi the first by taking advantage of the primary sources of this era. The study of the main historical sources related to this era declares that under the pretext of celebrating Ferdowsi’s status and dignity in the millennium of his birth, Pahlavi government considerably endeavored to increase the authority and legitimacy of the imperial nationalism of that era and through the exploitation of Shahnameh, it tried to introduce this famous epic and historical piece of Iranian literature as a document of admiration and devotion towards the kings by the Iranians throughout the history.

کلیدواژه‌ها [English]

  • imperial nationalism
  • Shahnameh
  • millennium of Ferdowsi
  • Pahlavi the first

عنوان مقاله [العربیة]

الصلة بین القومیة الشاهنشاهیة و إقامة مراسم "هزاره فردوسی فی عهد البهلوی الأول"

چکیده [العربیة]

تعتبر إقامة مؤتمر "هزاره فردوسی" و إحیاء مراسم الذکرى السنویّة الألف لمیلاد الحکیم أبو القاسم الفردوسی، مؤلف الشاهنامة عام 1313، إحدى أبرز و أعظم مظاهر القومیة فی الحکومة البهلویة الأولى، و التی یرافقها حضور و مشارکة رضا شاه شخصیّاً، بالإضافة الى أهم الشخصیات السیاسیة و الثقافیة فی هذه الحکومة. و مع افتتاح مقبرة الفردوسی فی مدینة طوس، تم اتخاذ شکل جدید لإظهار حیاة الفردوسی وعصره، و دراسة فترة الحکم الشاهنشاهی على المستوى الوطنی بهدف تعزیز الأیدیولوجیة القومیة للشاهنشاهیّة. إنّ القضیة المحوریة فی هذا البحث، هی دراسة سبب و کیفیة إقامة هذه المراسم، و بیان ارتباط ذلک بالفکر القومی للشاهنشاهیّة التی تسیطر على الجو السیاسی و الثقافی فی العصر البهلوی الأول، من خلال الاعتماد على المصادر الأساسیّة فی تلک الفترة. من خلال دراسة المصادر التاریخیة الرئیسیة المتعلقة بتلک الفترة، و التی وردت نتائجها بالتفصیل فی هذه المقالة، یظهر أنّ الحکومة البهلویة حاولت و بشکل مکثف إضفاء الشرعیة على الأیدیولوجیة القومیّة الشاهنشاهیّة، من خلال إقامة مراسم تبیین مکانة الفردوسی، بحجة ذکرى میلاده الألف، وإدخال هذه المنظومة الملحمیة و التاریخیة المعروفة فی الأدب الإیرانی، کوثیقة تعریف لمحبّة الإیرانیّین للشاه و عبادة الشاه عبر التاریخ.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القومیة الشاهنشاهیّة
  • الشاهنامه
  • هزارة فردوسی
  • البهلوی الأول
اطلاعات یک ربع قرن، 1313.
افتخارزاده، محمودرضا، 1376، شعوبیه ناسیونالیسم ایرانی، قم، دفتر نشر معارف اسلامی.
افشار، ایرج، 1347، کتاب‌شناسی فردوسی؛ فهرست آثار و تحقیقات در باره فردوسی و شاهنامه،‌ تهران، انجمن آثار ملی.
افشار، ایرج، بهار 1387، «چند نوشته در باره مزار فردوسی در دوره قاجاری»، فرهنگ مردم، سال هفتم، شماره 24 و 25.
بحرالعلومی، حسین، 2535، کارنامه انجمن آثار ملی از آغاز تا سال 2535 شاهنشاهی (1301ـ1355ش)، تهران، انجمن آثار ملی.
برتلس، یوگنی ادواردویچ، 1369، فردوسی و سروده‌هایش، ترجمه: سیروس ایزدی، تهران، هیرمند.
بلوشر، ویپرت فون، 1369، سفرنامه بلوشر، ترجمه: کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی.
بهار، ملک الشعرا، 1379، فردوسی‌نامه، به کوشش: محمد گلبن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بهارمست، احمد، 1313، فرماندهی خداوند جنگ سپهبد فردوسی، جلد اوّل، تهران، مطبعه مجلس.
پروین، ناصرالدین، 1396، دل‌مشغولی‌های بهار به همراه گزیده‌ای از مقاله‌های سیاسی ـ اجتماعی او، تهران، جهان کتاب.
پورخالقی چترودی، مهدخت و باغدار دلگشا، علی، زمستان 1395، «بینامتنیت و فزون‌متنیت تقلیدی و دیگرگونگی در اقتباس از شاهنامه فردوسی در آثار میرزا آقاخان کرمانی»، جستارهای نوین ادبی، سال چهل‌ونهم، شماره چهارم.
تربتی، محمدجواد، 1307، منتخبات چهار داستان شاهنامه فردوسی، طهران، کتابخانه اقبال.
جوینی، عزیزالله، 1375، شاهنامه از دست‌نویس موزه فلورانس، جلد اوّل، تهران، دانشگاه تهران.
حبیب، اسدالله، 1367، ویژگی‌های داستانی شاهنامه، کابل، مطبعه دولتی.
حسن، هادی، 1956، مجموعه مقالات، دکن، چاپخانه مرکز دولتی حیدرآباد دکن.
خالقی مطلق، جلال، 1381، سخن‌های دیرینه، به کوشش: علی دهباشی، تهران، افکار.
خالقی مطلق، جلال، 1388، گل رنج‌های کهن؛ برگزیده مقالات در باره شاهنامه فردوسی، به کوشش: علی دهباشی، تهران، ثالث.
دولت‌آبادی، یحیی، 1364، حیات یحیی، جلد چهارم، تهران، فردوس.
رضازاده شفق، صادق، 1320، فرهنگ شاهنامه با شرح‌حال فردوسی و ملاحضاتی در باب شاهنامه، طهران، مجمع ناشر کتاب.
رضازاده شفق، صادق، 1350، فرهنگ شاهنامه، به کوشش: مصطفی شهابی، تهران، انجمن آثار ملی.
روزنامه اطلاعات، مهرماه 1313.
ریاحی، محمدامین، 1380، فردوسی، تهران، طرح نو.
سالنامه پارس، 1314.
سالور، قهرمان میرزا، 1380، روزنامه خاطرات عین السلطنه، جلد دهم، به کوشش: مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، اساطیر.
سیاح، فاطمه، مهر و آبان 1313، «انتقاد دانشمندان اروپایی در باب فردوسی»، مجله مهر، سال دوم، شماره 5 و 6.
شاهرخ، کیخسرو، 2535، یادداشت‌های کیسخرو شاهرخ، به کوشش: جهانگیر اوشیدری، تهران، پرچم.
شاهرخ، کیخسرو، 1381، خاطرات، به کوشش: شاهرخ شاهرخ و راشنا رایتر، ترجمه: غلامحسین میرزاصالح، تهران، مازیار.
شریف، محمدحسن، 1319، تعلیم و تربیت در نظر فردوسی، تهران، بنگاه چاپ و پخش کتاب.
صدیق، عیسی، 1354، یادگار عمر، جلد دوم، تهران، دهخدا.
صدیق، عیسی، 2536، یادگار عمر، جلد چهارم، تهران، دهخدا.
صدیق، عیسی، 1347، فردوسی؛ شرح‌حال و شخصیت و آثار او، تهران، انجمن آثار ملی.
صفا، ذبیح‌الله، مهر و آبان 1313، «شعوبیت فردوسی»، مجله‌ مهر، سال دوم، شماره 5 و 6.
صفا، ذبیح‌الله، 1333، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، امیرکبیر.
صفایی، ابراهیم، 2535، بنیادهای ملی در شهریاری رضاشاه کبیر، تهران، وزارت فرهنگ و هنر.
صفایی، ابراهیم، 2535، رضاشاه کبیر در آینه خاطرات، تهران، وزارت فرهنگ و هنر.
عبده، جلال، 1368، چهل سال در صحنه قضایی، سیاسی، دیپلماسی ایران و جهان، جلد اوّل، تهران، خدمات فرهنگی رسا.
فرزانه، محسن، نیمه دوم مرداد 1356، «حاج قائم‌مقام التولیه رضوی واپسین مالکی بود که ملک فردوسی را بدو باز سپرد»، وحید، شماره 214.
فروزانفر، بدیع‌الزمان، 1351، مجموعه مقالات و اشعار استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، به کوشش: عنایت‌الله مجیدی، تهران، کتاب‌فروشی دهخدا.
فروغی، محمدعلی، 1304، «دخمه فردوسی استمداد برای بنای آن»، ارمغان، سال ششم، شماره‌های ۳ و ۴.
فروغی، محمدعلی، 1313، خلاصه شاهنامه فردوسی، طهران، وزارت معارف.
فروغی، محمدعلی، 1387، مقالات فروغی، جلد دوم، تهران، توس.
کاظم‌زاده ایرانشهر، حسین، 1342ق، تجلیات روح ایرانی در ادوار تاریخی، برلین، چاپخانه ایرانشهر.
کاظم‌زاده ایرانشهر، حسین، 1364، مجله مصور علمی و ادبی ایرانشهر، سال سوم، تهران، اقبال.
کرمانی، میرزا آقاخان، 2000م، سه مکتوب، به کوشش: بهرام چوبینه، آلمان، نیما.
کرمانی، میرزا آقاخان، 1378، نامه باستان، به کوشش: علی عبداللهی‌نیا، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی.
کرمانی، میرزا آقاخان؛ کرمانی، احمد‌بن‌ملاحافظ، 1398، سالارنامه، به کوشش: حمیدرضا خوارزمی و وحید قنبری ننیز، تهران، نشر تاریخ ایران.
گزارش کنگره هزاره فردوسی، دوازدهم تا شانزدهم مهرماه 1313، مجموعه مقالات و خطابه‌ها، بی‌تا، طهران، وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه.
محیط طباطبایی، محمد، 1351، «ایران‌شناسی و زبان فارسی»، سومین کنگره تحقیقات ایرانی، جلد اوّل، به کوشش: محمد روشن، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
محیط طباطبایی، محمد، 1369، فردوسی و شاهنامه، تهران، امیرکبیر.
مرعشی، افشین، 1397، «شاعر ملی؛ فردوسی و تصورات ملی ایرانیان»، در: طرفداری، علی‌محمد، ملی‌گرایی، ‌تاریخ‌نگاری و شکل‌گیری هویت ملی نوین در ایران.
مسرور، حسین، دی 1344، «شعرهای قلابی در شاهنامه فردوسی»، وحید، سال سوم، شماره اوّل.
مسکوب، شاهرخ، 1342، مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار، تهران، امیرکبیر.
مکی، حسین، 1362، تاریخ بیست‌ساله ایران، جلد ششم، تهران، ناشر.
مفتون یزدی، فتح‌الله، 1367ق، حقیقت فردوسی و شاهنامه، حیدرآباد دکن، مطبوعه مطبع صحیفه.
ممتحن، حسین‌علی، 1370، نهضت شعوبیه؛ جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی، تهران، جیبی.
مهدوی، سید معزالدین، 1343، اوضاع اجتماعی نیم‌قرن اخیر داستان‌هایی از پنجاه سال، طهران، بی‌نا.
میرانصاری، علی، پاییز و زمستان 1374، «چند سند در باره فریتس ولف و فرهنگ شاهنامه»، گنجینه اسناد، شماره 19 و 20.
میرزایی، فرج‌الله، 1388، حماسه‌ داد؛ بحثی در محتوای سیاسی شاهنامه فردوسی، برلین، انتشارات حزب توده ایران.
مینوی، مجتبی، 2535، فردوسی و ادبیات حماسی؛ مجموعه سخنرانی‌های نخستین جشن طوس، تهران، سروش.
مینوی، مجتبی، 2536، مینوی و شاهنامه، تهران، بنیاد شاهنامه فردوسی.
نعمانی، شبلی، 1314، ادبیات منظوم ایران، ترجمه: سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، طهران، مطبعه مجلس.
نفیسی، سعید، 1318، پیشرفت‌های ایران در عصر پهلوی، تهران، دبیرخانه سازمان پرورش افکار.
نفیسی، سعید، 1345، تاریخ معاصر ایران از کودتای سوم اسفندماه 1299 تا بیست‌وچهارم شهریورماه 1320، تهران، کتاب‌فروشی فروغی.
نوبخت، حبیب‌الله، بهمن 1350، «خاطره وحشتناک من با مختاری (چگونه شاهنشاه رضاشاه کبیر مرا نجات داد)»، وحید، دوره جدید، سال نهم، شماره 4.
نولدکه، تئودور، 2537، حماسه ملی ایران، ترجمه: بزرگ علوی، تهران، مرکز نشر سپهر.
وزارت معارف، 1313، از قصرشیرین به طوس؛ آثار و ابنیه تاریخی واقع در عرض راه، تهران، انتشارات اداره کل عتیقات.
«وضع آرامگاه فردوسی در یکصد سال قبل؛ نامه آصف الدوله به محمودخان ملک الشعرا (صبا)»، تیر 1354، ارمغان، دوره چهل‌وچهارم، شماره 4.
هدایت، مهدی‌قلی، 1344، خاطرات و خطرات، تهران، زوار.
هزاره فردوسی: مجموعه مقالات دانشمندان ایران و ایران‌شناسان جهان به مناسبت یک هزارمین سال روز اولد فردوسی، 1389، زیر نظر: مهدی محقق، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک‌گیل.
هینریش شدر، هانس، خردادماه 1354، «فریتز ولف»، ترجمه: عباس زریاب خویی، یغما، سال بیست‌وهشتم، شماره سوم، شماره مسلسل 321.
یاحقی، محمدجعفر، 1388، از پاژ تا دروازه رزان، تهران، سخن.
یاسمی، رشید، 1306، نصایح فردوسی، تهران، مؤسسه خاور.
یاسمی، رشید، مهر و آبان 1313، «عشق و مناعت در شاهنامه»، مجله مهر، سال دوم، شماره 5 و 6.
یغمایی، حبیب، 1349، فردوسی و شاهنامه او، تهران، انجمن آثار ملی.
یغمایی، حبیب، 1354، فردوسی در شاهنامه، تهران، یغما.
 “Die Firdosi-Feier in Berlin”, 1934, Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft, Vol. 88 (N. F. 13), No. 2, P. 111-117.
Fritz Wolff, 1935, Glossar Zu Firdosis Schahname, Berlin, Gedruckt in der Reichsdruckerei.