دانشجوى دکترى تاریخ ایران اسلامى ـ دانشگاه شهید بهشتى.
چکیده
نقش تشیع در بارورى فرهنگ اسلامى و شکل دهى شاکله تمدن اسلامى, برجسته و غیر قابل انکار است; تشیع خصوصا با تنوع فرقه اى خود و سه مذهب عمده اثنى عشریه و اسماعیلیه و زیدیه, نقش محورى و اساسى در تحولات سیاسى, اجتماعى و فرهنگى اواخر دوره اموى و استقرار خلافت عباسى تا پایان عصر اول خلافت داشته است. این نقش در عصر اول عباسى در قالب نهضت ها و جنبش هاى نظامى; تشکیل حوزه هاى علمى, تعالیم مخفى و سازمان دهى فرقه اى تبلور یافت; که در این میان قیام ها و نهضت هاى متوالى شیعیان زیدى, مسئله اصلى خلفاى عصر اول عباسى بود و تمام هم و توان ایشان را متوجه خود کرده بود. این حرکت ها و قیام ها نقش برجسته اى در شکل دهى به جریان هاى تاریخى عصر مذکور داشته است. با این وصف, جاى تعجب است که پژوهشى به زبان فارسى راجع به نهضت هاى شیعى این دوره, موجود نیست و خلإ بزرگى در این مقطع مهم و طولانى تاریخ اسلام وجود دارد. کتاب جهاد الشیعه فى العصر العباسى الاول تإلیف دکترسمیره مختارلیثى از اساتید و دانش پژوهان مصرى(2) تنها پژوهش مستقل عربى در این باره است که به خاطر قوت و استحکام علمى و رعایت استانداردهاى تحقیق, در سال 1363 ه' . ش براى جبران این کمبود و نقیصه در تاریخ اسلام, در ایران چاپ و نشر شد. موضوع کتاب جهاد الشیعه فى العصر العباسى الاول بررسى و تجزیه و تحلیل نهضت ها و جنبش هاى سیاسى و نظامى و عقیدتى شیعیان از آغاز خلافت عباسیان تا پایان عصر اول عباسى (سال 232ه' . ق) است, لیکن نهضت هاى شیعى از سال 100ه' . ق به بعد را نیز به عنوان زمینه ها و بستر حرکت هاى عصر عباسى به تفصیل مورد بحث و مداقه قرار داده است. دکتر لیثى معتقد است: مفهوم جهاد شیعه تعبیرى راستین از روح و جوهره تشیع است که این جوهره در گونه هاى مختلف جهاد مستمر نظامى, دینى, فکرى و اجتماعى شیعه تجلى یافته است, لیکن تعالیم و اندیشه هاى اعتقادى شیعه به شکل جنگ هاى مسلحانه در تاریخ تبلور یافته است.(3) از این جهت نویسنده, محور بخش ها و فصل هاى کتاب را نهضت ها و قیام هاى شیعى در عصر مذکور قرار داده و به رغم این که ایشان حیات فکرى, دینى, علمى و اجتماعى شیعه را از صور جهاد شیعه تلقى مى کند, به فرقه هایى از شیعه که فاقد تحرک نظامى بوده, لیکن از حیات فکرى و فرهنگى برجسته اى برخوردار بوده اند, در حاشیه و در رابطه با حرکت هاى انقلابى شیعه مى پردازد. دکتر لیثى با استفاده از حجم انبوهى از منابع(4) و با نگاهى تحلیلى و فلسفى به تاریخ و با استنادات دقیق و جامع و چینش منطقى و محققانه و با نثرى ساده و روان و جذاب, به دور از اغلاق و پیچیدگى, به بازآفرینى تحسین برانگیزى از تاریخ جنبش ها و نهضت هاى شیعى در بستر حیات سیاسى, دینى و فکرى جهان اسلام در دوره مذکور پرداخته است. وى در این کتاب در صدد است که اثبات کند جهاد شیعه, زاده آزادى رإى و عقیده در تفکر اسلامى است که توانسته است نقش برجسته اى در بارورى و تعالى تمدن اسلامى داشته باشد. شکل گیرى دولت فاطمیان و ثمرات علمى ـ فرهنگى این دولت, بخشى از این نقش مى باشد.
)