فصلنامه تاریخ اسلام

سال دوازدهم، شماره سوم، پاییز1390، شماره مسلسل47

بررسی تاریخیِ «انسجام» و «هویّت» اسلامی بعد از عاشورا

تاریخ دریافت: 21/7/90 تاریخ تأیید: 14/8/90

حبیب الله بابایی*

محبت مسلمانان به اهل بیت عصمت و طهارت˜ به عنوان طریق تحقق ثمرۀ رسالت پیامبر اسلام˜، عاملی حیاتی در حفظ هویت اسلامی است و یاد مصائب امام حسین ˜ در ایجاد این مودت و هویَت بسیار اساسی موُثر بوده است. در این مقاله با بیان شواهد تاریخی بر این نکته تأکید خواهد شد که یاد مصائب امام حسین˜ در عاشورا، همواره سبب انسجام امت اسلامی در قیام­ها، کانون­های اسلامی و هویّت اسلامی در طول تاریخ اسلام شده است و نه تنها مسلمانان، بلکه غیر مسلمانان نیز در شکل گیری هویَت و «منِ الهی» خود از آن استفاده­های فراوانی کرده­اند.

واژه­های کلیدی: امام حسین˜، عاشورا، انسجام اسلامی، هویت اسلامی، هویت الهی.

مقدمه

آیا شهادت امام حسین˜ در روز عاشورا موجب پدید آمدن شکاف و اختلاف در میان مسلمانان در تاریخ بعد از عاشورا شد؟ یا این واقعه موجبات انسجام[1] اسلامی در میان مسلمانان را فراهم کرد و راه را بر تشتت امت اسلام فرو بست؟ اگر حرکت آن امام شهید˜ به شکاف و اختلاف منجر گردیده است، چگونه می­توان با اقامه یاد و عزای آن حضرت˜ به وحدت و اتفاق مسلمانان در عصر حاضر خوشبین بود؟ و اگر شهادت در کربلا به انسجام و حفظ هویت[2] اسلامی در تاریخ منتهی گردید، قلمرو این انسجام­بخشی تا کجا بوده است؟ و آیا این وحدت و انسجام تنها شامل جامعۀ شیعیان می­شد یا این که تمام امت اسلامی را در بر می­گرفت؟

علاوه بر این، آیا شهادت امام˜ و سپس یاد این شهادت از سوی مسلمانان سبب عزت در میان امت اسلامی شد؟ یا این که این شهادت و توجه به آن، موجب عزت نبوده و موجبات تحقیر مسلمانان را فراهم آورده است؟ اگر این شهادت سبب تحقیر مسلمانان شده باشد، چگونه می­توان انتظار داشت که در این عصر از یاد و عزای آن امام شهید˜، عزّت اسلامی پدید آید؟ و اگر این شهادت سبب عزّت اسلامی در دوره­های بعدی شده است، چگونه می­توان چنین عزّتی را در دنیای جدید در میان مسلمانان ایجاد کرد و آنها را از عوامل ذلّت­بخش این عصر رهایی بخشید؟

در نگرش سطحی و ظاهری، خروج خونین امام حسین˜ در روز عاشورا موجب شکاف میان امت اسلامی شده است و استمرار یاد آن حادثۀ خونین نیز در وضعیت امروز سبب اختلاف در میان امت اسلامی می­شود.[3] همین­طور این رخداد خونین موجب فشار بیشتر خلفا و حاکمان دورۀ بنی امیه و بنی عباس بر مسلمانان گشت و باعث تحقیر بیش از پیش شیعیان گردید، اما در نگاهی دیگر، شهادت امام حسین˜ در روز عاشورا از شقاق و شکاف امت اسلامی جلوگیری کرد، اصول وحدت اسلامی را در میان امت مسلمان احیا نمود و بدان قوام بخشید و موانع اجتماعی را برای ایجاد امت واحده اسلامی از میان برداشت.

علاوه این که، این قیام خونین موجب خفت و خواری مسلمانان در برابر خلفای اموی و عباسی نگردید، بلکه موجب کرامت و عزّت اسلامی آنها شد و نه تنها فشار و آزار و اذیت­ها چیزی از این عزّت کم نکرد، بلکه هرچه فشارها بیشتر شد، مقاومت­ها بیشتر گردید و عزّت اسلامی افزایش یافت. بر این اساس، یاد قیام کربلا اگر آگاهانه و همراه با معرفت و بصیرت باشد، نه تنها موجب انسجام اجتماعی میان مسلمانان می­شود، بلکه سبب شکل­گیری مقاومت در برابر آلام و شرور دنیوی و این­ جهانی می­گردد و عزّت و کرامت انسانی و اسلامی می­شود.

در این پژوهش تأکید خواهد شد که حرکت امام حسین˜ در روز عاشورا انسجام­بخش امت اسلامی پس از سال 61 ﻫ ق بوده است. این انسجام نه فقط در میان جماعتی که برای امام حسین˜ عزاداری می­کردند و نه فقط در میان عرب و عجمی که در قیام­های پس از عاشورا، مانند قیام مختار در کنار هم قرار گرفتند، بلکه این انسجام یک انسجام اسلامی در میان امت مسلمان (شیعه و سنی) در طول تاریخ بوده است.

در حقیقت عاشورا با خون­های مقدسی که در آن بر زمین ریخته شد، ملاک و معیار حریّت و انسانیّت را به تاریخ ارائه کرد تا فکر و فرهنگ نسل­های بعدی را در تشخیص راستی از ناراستی در مقام نظر تضمین کند و میل و انگیزه به سوی حقانیت را در مقام عمل بیشتر گرداند. به بیان دیگر، امام حسین˜ یک «منِ تاریخی» و فراگیری را تعریف و تبلیغ نمود که با آن نه فقط «من» یا «هویت«ِ شیعیانِ جوان مرد، بلکه «من» و «هویت«ِ مسلمانان معتقد به پیامبر˜ (حسین بن علی˜ را نه امام، بلکه نوه پیامبر6 می­دانستند و به فضایل او اقرار می­کردند) [4] و حتی «من» ایمانیِ بسیاری از انسان­های دین دار، هم چون مسیحیان و هندوها را تعریف و تعمیق کرد و بدان­ها نیرو بخشید تا راه­های برون رفت از رنج و شر و طریقۀ نیل به حقیقت را در زندگی پیدا کنند.

منظور این سخن، هرگز این نیست که تمامی عوامل تاریخیِ «انسجام اسلامی» را به حرکت امام حسین˜ نسبت دهد و از دیگر عوامل موجود در هویت اسلامی غفلت نماید. بی شک در وحدت اسلامی به ویژه وحدت شیعی عوامل بسیار متعددی دخالت داشته­اند[5] اما به نظر می­رسد در این میان، عشق و علاقۀ مسلمانان به اهل بیت عصمت و طهارت˜ به عنوان طریق تحقق ثمرۀ رسالت پیامبر اسلام6 (قل لا اسئلکم علیه اجرا الا الموده فی القربی) و به مثابه عاملی کلیدی در حفظ هویّت اسلامی نقشی مرکزی داشته است و یاد عزای امام حسین˜ نیز در ایجاد این مودّت و هویّت بسیار کارساز بوده است. برخی از محققان و مستشرقان، شکل­گیری و سرآغاز نهضت تشیع را از روز دهم محرم می­دانند،[6] و به جرأت می­توان گفت که نه فقط تشیع، بلکه سرآغاز هویت اسلامی از روز عاشورا شکل گرفت و با یاد آن نیز باقی ماند.

رویکرد اصلی در این مقاله، تاریخی است، اما تأکید بر استنادات به معنای کافی دانستن گزارش­های تاریخی نخواهد بود. در این پژوهش می­کوشیم از گزارش­های مختلف تاریخی به تحلیل­های کلان الهیاتی در باره زمینه­ها، پی­آمدها و معنای رخدادها برسیم و نسبت آن حوادث را با وحدت، هویّت، و عزّتی که پس از عاشورا برای مسلمانان به وجود آمد، بررسی نماییم.

عامل اختلاف پس از خلافت یزید

پیش از بررسی موضوع وحدت در ایام بعد از واقعۀ عاشورا باید به سؤال وحدت قبل از آن واقعه پاسخ داد و مشخص نمود که چه کسی عامل تفرقه بود؟ یزید یا امام حسین˜. در این باره دو نکته را می­توان مطرح کرد:

الف) از یک سو، همۀ مورخان شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که یزید اهل شریعت و ملتزم به ظواهر دین نبود و ظواهر اسلامی را آشکارا زیر پا می­گذاشت. از سوی دیگر، التزام به شریعت و ظواهر دین حداقل­های انسجام، وحدت و هویت جامعۀ اسلامی را تشکیل می­دهد. براین اساس نفی شریعت، نفی وحدت است و احیای آن، احیای انسجام و وحدت میان امت اسلامی است. حال اگر امام حسین˜ در برابر یزید قیام و مقاومت کرد، این قیام نوعی مبارزه با عوامل تفرقه­ای بود که حداقل­های وحدت امت اسلامی را از بین می­برد.

 به بیان دیگر، هر چند «طریقت» و باطن دین از سوی برخی از خلفا و معاویه مورد بی توجهی و نفی و انکار قرار می­گرفت، «شریعت» اسلامی و ظواهر مسلمانی در جامعه رعایت می­شد. از همین­رو ائمه معصوم˜، هم چون امام حسن˜ و امام حسین˜ در دوران معاویه، نظام سیاسی موجود را همراهی می­کردند و تلاش نمودند شکافی در میان مسلمانان به وجود نیاید و آن جا که «شریعت» اسلامی و ظواهر دینی توسط یزید بن معاویه مورد بی توجهی و انکار قرار گرفت، رسالت امامت اقتضاء می­کرد در برابر انحراف قرار گیرند و مانع از پاره پاره شدن امت اسلامی و زوال هویت دینی شوند.[7]

شکی نیست که در جامعۀ اسلامی می­توان گونه­های مختلفی از وحدت را به وجود آورد، ولی هویّت اسلامی در جامعه، زمانی ممکن می­شد که حداقل­های شریعت در آن جامعه که رأس آن خلافت بود، مراعات ­شود. این در حالی است که یزید که خود را خلیفۀ مسلمانان می­دانست، حتی به حداقل­ها التزامی نشان نمی­داد و موجبات زوال ظواهر اسلامی را فراهم می­نمود. سخن سید شرف­الدین در این باره قابل توجه است که می­گوید:

بخدا سوگند اگر امام حسین˜ از جان خود و اصحابش در راه احیاء اسلام نمی­گذشت، امروز از اسلام جز نامی نمانده بود.[8]

برهمین اساس، سخن مسیوماربین نیز درست است که:

اگر کسی اوضاع زمان انقلاب حسین را مطالعه کند و مقاصد شوم بنی امیه و تسلط آنان بر جمیع طبقات مسلمانان را در نظر بگیرد، خواهد فهمید که حسین با کشته شدنش آیین جدش و برنامه­ها و قوانین اسلامی را زنده گردانید. اگر واقعۀ خونین کربلا رخ نمی­داد و با قتل حسین احساسات مسلمانان آشفته نمی­شد، اسلام به این وضع امروز باقی نمی­ماند. بلکه می­توان گفت قوانین و رسوم اسلامی هم ضایع می­شد.[9]

 بنابراین قیام امام حسین˜ در برابر یزیدی که به حداقل­های شریعت اسلامی نیز التزامی نداشت، در واقع قیام در برابر گسیختگی امت واحده اسلامی (که وحدت­ آن در حداقل­ها باقی مانده بود) و برای بازگشت مسلمانان به چتر هویّت­بخش و وحدت­بخش شریعت اسلامی بود. بر همین اساس مسلم­بن­عقیل نسبت تفرقه­افکنی را از امام حسین˜ دور می­داند و در پاسخ به ابن زیاد می­گوید:

این معاویه و پسرش یزید هستند که میان مردم تفرقه ایجاد کرده­اند.[10]

در واقع، امام حسین˜ با شهادت خود، شریعت را حفظ کرد و با حفظ شریعت، وحدت را نه فقط در عزاداری­ها و نه تنها در کانون­ها و دولت­های اسلامی، بلکه در هویت امت اسلامی حفظ نمود. به نظر می­رسد به همین سبب بود که ائمۀ معصوم˜ بعد از امام حسین˜ توانستند ابعاد طریقتی اسلام را بیان کنند و برای تقویت آن بکوشند و تا با ضمیمه کردن شریعت و طریقت در بستر تاریخی، راه را برای طلوع حقیقت در تاریخ هموار کنند.

ب) با وجود آن که امام حسین˜ در مقابل دشمنی مانند یزید قرار گرفته بود، هرگز جنگی را آغاز نکرد. آن گاه که از او دعوت کردند و حجت بر او­ تمام شد، دعوت را پذیرفت و هنگامی که دعوت کنندگان به آن حضرت˜ پشت کردند، ایشان عزم کرد که به مدینه برگردد و زمانی که راه را بر او بستند، به دفاع از خود پرداخت. امام حسین˜ حتی در مقابل یزید، جنگ را آغاز نکرد. امام حسین˜ در پاسخ به سؤال تمیم بن قحطبه در جنگ با امام˜ که پرسید: ای فرزند علی! تا کی می­خواهی به خصومت ادامه دهی به صراحت فرمودند:

آیا من به جنگ با شما آمدم؟ یا شما به جنگ با من اقدام کردید؟ آیا من راه را بر شما بستم؟ یا شما راه را بر من بستید و برادران و فرزندان مرا کشتید.[11]

شهادت امام حسین˜، نتیجه شخصیت و سیاست یزید بود که نه فقط امام˜ را بعد از حرکت از مدینه به طرف کوفه تحمل نمی­کند بلکه امام را قبل از حرکت نیز، در مدینه برنمی­تافت و به ولید بن عتبه والی خود در مدینه دستور داد که «اگر امام حسین˜ بیعت نکرد سر از بدنش جدا کرده و هرگز در این کار تأخیر نکن». سیاست «سر از بدن جدا کردن» نتیجۀ بی تدبیری یزید بود نه نتیجۀ حرکت امام˜؛ چرا که وقتی یزید، این فرمان را به عامل خود در مدینه می­دهد، هنوز حرکتی از سوی امام حسین˜ صورت نگرفته بود. پس این سخن که «خروج امام حسین از مصادیق فتنه و فساد بود»[12] و یا این گفته که «در مجموع حسین خطای بزرگی مرتکب گردید، در این که خروج نمود؛ زیرا امت اسلامی با شهادت وی دچار ضعف، افتراق و اختلاف گردید و سنگ بنای نزاعی گذاشته شد که تا امروز ادامه دارد»[13] ناروا خواهد بود. ناروایی این سخنانان چنان آشکار است که محققان اهل سنت نیز بدان اعتراض کرده و آن را رد نموده­اند.[14]

 حرکت امام˜ مصداق شورش نبود و اگر هم ایشان شورش کرده بود، دستور قتل پیش از این شورش صادر شده بود اگر امام˜ در مدینه می­ماند در همان جا به دست عمال یزید کشته می­شد. هوش مندی امام حسین˜ در این بود که نخواست مقتلش مدینه باشد و نحوۀ شهادتش را افرادی، چون یزید رقم ­زنند. امام˜ نمی­خواست شهادتی که برای او از سر قهر رقم می­خورد، شهادتی بی اثر و خاموش باشد. از این­رو، ایشان زمام امر را در دست گرفت و محل و چگونگی شهادتش را تعیین کرد تا عزتش باقی بماند و پیروزی پایداری را علیه یزید و یزیدیان در تاریخ رقم بزند.

انسجام اسلامی پس از عاشورا

وحدت و انسجام اسلامی را در تاریخ اسلامِ بعد از عاشورا، در سه محور می­توان دنبال نمود: 1. انسجام اسلامی در قیام­های پس از عاشورا؛ 2. انسجام در کانون­های اسلامی (شیعی و سنی)؛ 3. انسجام در حفظ هویت اسلامی.

 هر یک از این وحدت­های سه­گانه را می­توان با نگاهی تاریخی مورد تأمل قرار داد و به تحلیلی جامع از موضوع «وحدت» در پرتو عاشورا در تاریخ پس از حادثۀ کربلا دست یافت.

1. انسجام در قیام­های پس از عاشورا

نخست باید یادآور شد که در میان قیام­های پس از عاشورا، قیام­های توابین و مختار به لحاظ نزدیکی تاریخی با قیام امام حسین˜ متفاوت از سایر قیام­ها هستند. رابطه میان عاشورای سال 61 ﻫ ق با قیام توابین و قیام مختار در سال 65 ﻫ ق، نزدیک و بدون واسطه است. به گونه­ای که شعار «یالثارت الحسین» در این قیام­ها، معطوف به حادثه مشخص (واقعۀ کربلا)، افراد مشخص (امام حسین˜ و قاتلان آن حضرت) جامعه­ای مشخص (جامعه مسلمانان عصر امام شهید˜) بود.

 از این رو پرسش از وحدت و انسجام بعد از عاشورا در باره این دو قیام از آن جهت مهم است که اگر واقعۀ عاشورا موجب فتنه و شقاق در درون امت اسلامی می­شد این شقاق و اختلاف باید بلافاصله پس از سال 61 ﻫ ق و در قیام­هایی که به خاطر عاشورا شکل گرفت، مانند قیام­های توابین و مختار پدیدار می­گشت. همین­طور اگر این واقعه موجب وحدت و انسجام بوده است، اثر آن در وضعیت و خیزش­های جامعۀ مسلمانان همان عصر آشکار می­شد.

 در حالی­که قیام­های بعد از دوران امام حسین˜ مانند قیام زید بن علی در سال 122 ﻫ ق، قیام یحیی بن زید در سال 125 ﻫ ق و بعد قیام محمد نفس زکیه در بغداد در 145 ﻫ ق و ابراهیم بن عبدالله در شام در 145 ﻫ ق، قیام حسین بن علی مشهور به «شهید فخ» در سال 169 ﻫ ق، قیام محمد بن ابراهیم در سال 199 ﻫ ق قیام یحیی بن عمر بن حسین در 249 ﻫ ق معطوف به حادثۀ کربلا بودند و گاه از شعارها و شیوه­های امام˜ در کربلا استفاده می­کردند، ولی به سبب فاصلۀ زمانیِ هریک با زمانۀ امام حسین˜، آثار وحدت­بخشی یا اختلاف بخشیِ یاد امام حسین˜ در هریک را کم­فروغ­تر می­توان پیدا کرد. از این رو بررسی سایر قیام­های اسلامی و اثر انسجام­بخشی کربلا در هریک از آنها حائز اهمیت است، ولی قیام­های متصل به کربلا اهمیت بیشتری دارند و اثر وحدت­بخشی واقعۀ عاشورا را در قیامهای توابین و مختار آسان­تر می­توان جست وجو کرد.

قیام­های توابین و مختار، در روش­، تاکتیک­، افراد حاضر در قیام، اهداف قیام و در رهبران قیام تفاوت­های زیادی با یک دیگر داشتند، ولی روح اصلی هر دو قیام در داشتن هویت اسلامی مشترک بود. شعار توابین، توبه و پاک شدن از گناه بزرگی بود که به سبب یاری نکردن امام˜ مرتکب شده بودند و شعار مختار و یارانش، قصاص کشندگان امام حسین˜ و تأسیس حکومتی شیعی بر پایه عدالت علوی بود. قیام توابین، برای توبه و پاک کردن لکۀ گناهی بوده است که بر دامن بزرگان شیعه در کوفه نشسته بود، و قیام مختار، برای انتقام از قاتلان امام حسین˜ و احیای حکومت شیعیان در عراق بود. هر یک از این دو با وجود تفاوت­ در اهداف و شیوه­های تحقق آن، انسجام ویژه­ای را در میان مسلمانان و در برابر حکام جائر ایجاد کردند.

توابین انسجامی ایمانی و شهادت طلبانه در میان صد نفر از بزرگان کوفه به وجود آوردند که همه آنها عرب بودند و بیش از شصت سال داشتند. این عامل سنی که دلیلی بر بلوغ فکری، مذهبی و رفتاری آنان است، در شکل­گیری انسجام توابین بسیار اهمیت دارد.[15] بی­شک شبیه چنین انسجامی را نمی­توان در تاریخ اسلام در میان سالمندان عرب در شرایطی که سیاست­های امویان پس از خلیفۀ دوم، اخوت عربی و اسلامی را (آن چه پیامبر اکرم6 به انجام رساندند) از بین برده، تبعیض­ و بی عدالتی­ را گسترش داد، و نزاع­های قبیله­ای و جاهلی را دوباره زنده کرده بود، پیدا کرد.

انسجام صد نفر و اصحاب سه هزار نفری آنها (از شانزده هزار به چهار هزار و سپس به سه هزار تقلیل یافت) هم به لحاظ این که آنها ترکیبی از قبایل جنوبی (یمن) و قبایل شمالی و مرکزی عربستان (مضر) بودند و هم به لحاظ سن و سال رهبران ایشان (سلیمان صرد خزاعی، المسیب بن نجبه الفزاری، عبدالله بن سعد بن نوفل الازدی، عبدالله بن وال التیمی و رفاعه بن شداد البجلی)، و به سبب خلوص ایشان ( بیش­ترشان وصیت کردند که تمام دارایی خود را به صورت صدقه در اختیار مسلمانان قرار دهند)[16] در انجام توبه­ای خونین، شهادت طلبانه و وحدت همبستگی در انجام آن بی نظیر بوده است.[17] چنین انسجام جمعی در انجام توبه­ای تاریخی در طول تاریخ اسلام امری یگانه بوده و در هیچ یک از مراحل تاریخ اسلام و حوادث بعد از عاشورا مانندی نداشته است و این امر از پی­آمدهای ویژۀ شهادت سید الشهدا˜ بود که در تاریخ اسلام، آن هم در دورۀ خفقان امویان ظاهر گردید.

اگر نبود این توبۀ تاریخی و خونین و گریه­ها و عزاداری شیعیان که بخشی از آن مربوط به وضع اسفناک خود شیعیان در همراهی نکردن امام˜ بود، معلوم نیست که پی­آمد قهریِ گناه تاریخیِ شیعیان در یاری نکردن امام حسین˜ به کجا می­کشید و نسل­های بعدی شیعه چه سرنوشتی (هم چون قوم بنی اسرائیل) پیدا می­کردند.

این که آیا توابین بصیرت کافی داشتند و بهترین استراتژی را در راه مبارزه و یا در راه توبه برگزیدند، مطلبی است و این که آنها در قیام خود متأثر از امام حسین˜ بودند و قصدشان توبه از ننگِ لبیک نگفتن به امام˜ بود و این که با شعار یا لثارات الحسین، شعاری حق را سردادند و با اتحاد تحت لوای امام حسین˜ به جهاد با دشمنان اسلام پرداختند، مطلبی دیگر است. آن چه در این میان مورد تأکید و توجه است، ظرفیتِ فعلیت یافتۀ حادثۀ کربلا و شهادت امام حسین˜ در ایجاد وحدت برای توبه و شهادت در میان بزرگان امت اسلامی از قبایل مختلف و متفرق عربی است.

این وحدت در قیام مختار به گونه­ای دیگر مشاهده می­شود. وحدت در این جبهه، نه میان بزرگان عرب زبان، بلکه در میان عرب و موالی بود. نقش موالی در قیام مختار و اتحاد آنها با مسلمانان عرب­زبان از جلوه­های مهم وحدت اسلامی در تاریخ اسلام بود که تحت لوای «یا لثارت الحسین» شکل گرفت. هرچند مشروعیت و مقبولیت قیام مختار از سوی (امام سجاد˜)، محل اختلاف است، بیشتر حامیان مختار از شهادت امام حسین˜ الهام گرفتند تا اختلاف­های تاریخی عرب و عجم، را در پرتو شعار خونین حسین˜ فراموش کنند و برای خون­خواهی امام حسین˜ مصداقی از امت واحده­ اسلامی را هرچند موقت به وجود آورند.

مختارِ مبارز و سیاست­مدار در تطهیر تاریخ اسلام از نسل ابن­زیاد، عمرسعد، شمر، حرمله و دیگرانی که تاریخ را آلوده ساخته بودند، نقش مؤثری داشت اما وی هرگز نمی­توانست فقط با ریختن خون افراد لئیمی چون شمر، خولی و ابن­زیاد انتقام «خون خدا» را بگیرد و خون مقدس حضرت حسین بن علی˜ را از صفحۀ تاریخ بشوید. انتقام خون تاریخی که کل تاریخ را رنگین کرده است، انتقامی تاریخی را می­طلبد و این در توان افرادی مانند مختار نبوده و نیست. در حقیقت خون امام معصومِ مظلوم˜ تنها با انقلاب و انتقامی از سوی امام معصوم˜ جبران می­شود و این چیزی است که انتظار می­رود در پایان تاریخ به دست منجی آخرالزمان به وقوع پیوندد.

علاوه بر قیام­های فوق که باعث وحدت شیعیان شده بود، در همان زمان سلیمان و مختار وحدتی در میان مسلمانان شیعه و سنی در نفی و نفرت از بنی امیه ظاهر گردید که منحصر به کوفه نبود و روحیۀ امیه­ستیزی، آن قدر فراگیر شد که مصر و شام را نیز فراگرفت و زمینه را برای سقوط زود هنگام بنی امیه فراهم آورد.

2. وحدت و انسجام در کانون­های اسلامی

در این قسمت، سهم انقلاب امام حسین˜ در شکل­گیری کانون­های اجتماعی و اجتماعات عزاداری در میان تمام مسلمانان شیعه و سنی حائز اهمیت است. در این شکی نیست که اقامۀ عزاداری­های شورمند در شکل­گیری و در بقای کانون­های شیعی در دوران سلطه حاکمان اموی و عباسی سهمی وافر داشته است. هم چنین در دنیای اسلام مناطقی وجود داشته است که فاقد کانون­های شیعی، اما برخوردار از دولت­های شیعی بوده است.[18] در این گونه دولت­ها می­کوشیدند با اقامۀ سوگواری­های حسینی کانون­های شیعی را تقویت نمایند و از آن در جهت پشتوانۀ سیاسی خود استفاده کنند.

به عنوان مثال در مصر در دورۀ فاطمی­ها، دولت شیعی به لحاظ مذهبی فاقد پایگاه مردمی بود و فاطمی­ها که شیعیان اسماعیلی مذهب بودند نیاز به تأیید و حمایت کانون­های مردمی داشتند. بدین منظور آنها در قاهره به ساخت حسینیه پرداختند که اختصاص به مراسم سوگواری سیدالشهداء˜ داشت.[19] در روز عاشورا در دورۀ فاطمی­، هیئت­ها به سوی مزار ام­کلثوم(سلام الله علیها) می­رفتند، در آن روز معامله و خرید و فروش ممنوع بود، بازارها تعطیل می­شدند، اهل نوحه و مداحان جمع می­شدند، در بازارها دسته­های عزا راه می­افتاد و مهم­تر این که گاهی اوقات، خلیفه نیز در این دسته­ها حاضر می­شد و به خواندن مقتل می پرداخت. بی­شک یکی از دلایل مهم اهتمام دولت­مردان برای اقامۀ عزای امام حسین˜، تقویت کانون­های شیعی بوده است.[20]

کانون­های اجتماعیِ برآمده از عزاداری و یاد مصائب امام حسین˜ منحصر به شیعیان نبوده است و دوست داران اهل بیت و امام حسین: بسیار فراتر بوده­اند.

اهل سنت نیز با اقامۀ عزاداری­، کانون­های مهم اسلامی را در تاریخ شکل ­دادند و سیاست­ و حساسیت­های خلفایی مانند هارون الرشید نیز، آنها را از مشارکت در این کانون­های عزاداری باز نداشت. گرایش اهل سنت به اقامۀ عزا نه فقط در دوره عباسیان، بلکه در دولت سنی مذهب تیموریان (782-911 ﻫ ق) نیز رایج بود[21] در آن زمان­ها مردم، دولت­مردان و سلاطین تیموری در برگزاری این مراسم مشارکت می­کردند. البته در برخی از مقاطع تاریخی نوعی از افول در عزاداری اهل سنت دیده می­شود که بیشتر جنبۀ سیاسی داشته و برای مقابله با برخی از اقدامات و سیاست­های حکومت­های شیعی صورت گرفته است که باقی ماندن عزاداری امام حسین˜ در برخی از نقاط غیر سیاست­زدۀ اهل سنت، مانند مناطقی از هند، پاکستان، جنوب شرق آسیا و افغانستان گواه این مدعاست.[22]

شکل­گیری کانون­های عزاداری در مناطقی مانند اندلس در اواخر دورة حکومت امویان شگفت­آور است. این شگفتی به این سبب است که نخست این منطقه از قلمرو اسلامی دور بود. دوم تحت فشار حاکمیت امویان[23] و دور از فرهنگ اهل بیت: و جماعت شیعه قرار داشت و سوم این که اهل سنت برپایی عزاداری­ها و سوگواری­ها مباشرت می­کردند.[24]

 زمانی که فشار امویان بر مسلمانان در دوره حمودیان[25] کمتر شد، گرایش­ شعرا و ادبا به اقامۀ عزای امام حسین˜ در میان اهل سنت به شدت گسترش یافت. اقامۀ عزا و گرایش به اهل بیت˜ به ویژه در عاشورا نه به سبب سیاست­های دولت حمودی که بازماندۀ ادریسیان بوده و به علویان نزدیک بودند، بلکه به سبب علایق درونی اهل سنت در اندلس رواج یافت. با آغاز دورۀ چهارم در اندلس اسلامی که دورۀ انحلال دولت موحدین و از بین رفتن بیشتر شهرهای اندلس است، دو گرایش در قرن ششم رشد می­کند که نخست گرایش به تصوف در میان عامۀ مردم و دوم توسل به رسول اکرم6 و گریه بر اهل بیت عصمت و طهارت به ویژه امام حسین: بود. در این دوره، شاهد موج مدیحه سرایی نسبت به حضرت نبی6 و ادب گریه در ادبیات اندلس هستیم.[26]

در این باره شکی نیست که علیرغم وجود تشیع در میان بربرهای اندلس،[27] گرایش به عزاداری­ و ایجاد کانون­های اسلامی بر محور عزای امام حسین˜ در این منطقه در دایره سنی مذهبان بوده است. به بیان دیگر، سرایندگان اشعار و گریه­کنندگان بر امام حسین˜ هرگز اعتقاد شیعی نداشته­اند و شعرشان نیز بر­خاسته از عقاید شیعی­نبوده است.[28]

پاسخ­های مختلفی به علت گرایش اهل سنت به اهل بیت عصمت و طهارت˜ و گریه بر امام حسین˜ در اندلس داده می­شود. برخی از محققان ریشه­های این گرایش را به مصائب و ناامیدی­های اواخر دورۀ امویان ارتباط می­دهند. از این منظر، گریه بر اهل بیت و امام حسین˜ در اندلس، نمودار مواضع شیعی نبوده، بلکه تعبیری از شرایط خاص اجتماعی شاعر و اوضاع اجتماعی آن زمان بوده است. این اشعار، تصویری از نابودی زندگی دنیوی و از بین رفتن آمال زندگی اندلسی­ها، ظهور روح شکست و در نهایت توجه به زندگی آن جهانی را نشان می­دهد.[29] عزالدین موسی در این باره و وضعیت اواخر حکومت امویان در اندلس و گسترش علاقه مردم به تشیع و اهل بیت: در اندلس می­نویسد:

آرزوهای مردم در تحقق عدالت اجتماعی مرابطی و موحدی بر باد رفت و گویی عالم به پایان خود رسیده بود. در این زمان، تودۀ مردم در برابر تصوفی قرار گرفته بودند که در قرن ششم پدید آمده و در قرن هفتم استوار شده بود. در این زمان است که پناه بردن شاعران و ادیبان به مدح شفیع روز جزاء و ندبه بر فرزندانش به خاطر مصائبی که کشیده­اند، این وضعیت اجتماعی را که آمال و آرزوها در آن بر باد رفته و همه گرفتار جمود و ترس از وضعیت مبهم آینده هستند، تفسیر می­کند. از سر آن که گرفتار سوء عاقبت نشوند، به مدح پیغمبر و آل او به عنوان شفاعت رو آوردند و در این میان به گریه بر امام حسین˜ تکیۀ بیشتری کردند. یکی از آنها ابوبحر صفوان بن ادریس تجیبی مرسی (م 598) بود که کارش اختصاص به مرثیه سرایی برای حسین˜ و گریه بر اهل بیت داشت و برکت آن بر وی آشکار شد. ابوعبدالله محمدبن­عبدالرحمن تجیبی لقتی الاصل تلمسانی المسکن (م 610) کتاب مناقب السبطین الحسن و الحسین را نوشت. ناهض وادی آشی (م 615) قصیده­ای در گریه بر حسین˜ سرود. ابوعمران موسی بن عیسی بن مناصف (م 627) ارجوزه­ای در مقتل حسین˜ سرود.[30]

این موضوع که به چه دلیل در وضعیت ناامیدی در اندلس، اهل سنت به یاد مصائب اهل بیت و واقعۀ کربلا می­افتند روشن نیست و توضیحات فوق، پاسخ قانع کننده­ای برای آن ارائه نمی­کند. رسول جعفریان در باره کافی نبودن دلایل فوق و این که گرایش به اهل بیت عصمت و طهارت˜ و یاد مصائب امام حسین˜ در اندلس به علت ناامیدی اندلسی­ها از دنیای روبه زوال­ بوده است، می­گوید:

این درست است که در روزگار شکست، مردم به تصوف پناه می­برند و فرض کنیم که دلشان به مرثیه خوانی می­گرود، اما این پاسخ این نمی­شود که چرا باید این مرثیه خوانی یک باره برای حسین بن علی˜، شهید کربلا باشد. چرا در منطقه­ای­که بیش از سه قرن امویان حکم رانی کرده­اند، مرثیه بر کسی خوانده می­شود که آنها او را به شهادت رسانده­اند؟[31]

علت فوق هرچه باشد نشان از ظرفیت­های فوق­العادۀ عاشورا در ایجاد انسجام و وحدت اسلامی در میان مسلمانان، حتی در میان اهل سنت دورۀ امویان و در جایی مانند اندلس دارد.

به هر حال، وجود کانون­های عزاداری و اسلامی در میان اهل سنت، فقط مربوط به توده­های مردم نبوده، بلکه این گرایش ریشه در نگرش مثبت علمای اهل سنت نسبت به عاشورا و شخص امام حسین˜ داشته است. نگرش مثبت علمای اهل تسنن به عاشورا و تلاش برای اقامۀ عزای امام­ حسین˜ در نوشتن مقتل­هایی، مانند مقتل خوارزمی از ابوالمؤید خوارزمی، روضة الشهدا از ملاحسین واعظ کاشفی و مقتل ابن اثیر در الکامل فی التاریخ و در تألیف کتاب­هایی در بارۀ شخصیت امام حسین˜ و قیام وی در تاریخ اسلام بسیار مشهود است.[32] بسیاری از علمای اهل سنت نه تنها در مدح امام حسین˜ سخن گفته­اند[33] و در مقابل یزید را مذمت و کار وی را تقبیح کرده­اند،[34] بلکه قیام عاشورا را جداگانه بررسی نموده­اند و بدان و بدان اهتمام ویژه­ای داشته­اند.[35]

باید بر این نکته تأکید کرد که همان گونه که عزاداری و توجه به مصائب امام حسین˜ ظرفیت بسیار فراوانی برای ایجاد وحدت و شور انسجام اجتماعی در میان شیعیان و اهل سنت دارد، می­تواند ظرفیت­های فراوانی نیز برای ایجاد خشونت و خون­ریزی داشته باشد. اقامۀ عزا بدون توجه به فلسفۀ قیام امام حسین˜ در تاریخ روابط شیعیان و اهل سنت، همواره موجب خون­ریزی­ شده است. تاریخ اسلام صحنه­های فراوانی را ضبط کرده است که شیعه و سنی به جای ائتلاف و انسجام، خون­های فراوانی را به بهانه عزای امام حسین˜ بر زمین ریخته­اند.

 به عنوان مثال، معزالدوله در ابتدای ورود به بغداد، ناآگاهانه دستور داد بر درهای مسجد دارالسلام جمله «لعن الله معاویه بی ابی سفیان و لعن الله من غصب فاطمه، رضی الله عنها، فدکا و من منع من أن یدفن الحسن عند قبر جده˜ و من نفی اباذر الغفاریّ و من اخرج العباس من الشوری» را بنویسند. در پی این اقدام، مردم بغداد شورش کردند و قسمت­هایی از جملات را شبانه از بین بردند تا این­که معزالدوله مجبور شد به وزیر خود، محمد بن مهدی مهلبی شیعی دستور دهد برای خواباندن شورش، فقط معاویه را لعن کنند و بنویسند: «لعن الظالمین لآل رسول الله6».[36]

روشن است که این گونه برخوردهای خونین، برخاسته از ناآگاهی از فلسفۀ قیام عاشورا و غفلت از آداب و اخلاق اسلامی در میان شیعیان و سنی­ها بوده است، اما وجود چنین انحراف­هایی در سلوک مسلمانان، نباید سبب شود که ظرفیت­های معنوی و اجتماعی نهفته در نهضت امام حسین˜ نادیده گرفته شود و پی­آمدهای مثبت و یگانۀ آن که بخشی از آن نیز در تاریخ اسلام تحقق و تبلور یافته است، به فراموشی سپرده شود.

3. وحدت در هویت اسلامی

سخن از هویت واحدِ برآمده از عاشورا را در دو سطح می­توان دنبال کرد: نخست در سطح دولت­های اسلامی تا معلوم گردد که آیا عناصر عاشورایی در آن دولت­ها به لحاظ سیاسی هویت­ساز بوده است یا خیر؟ و دوم در سطح کلان تاریخ است تا روشن شود که آیا واقعۀ کربلا در تاریخ اسلام هویتی ممتاز از مسلمانی را به­ وجود آورده است یا خیر؟

3-1. هویت سیاسی در دولت­های­ اسلامی بر پایۀ مفاهیم عاشورایی

زمانی می­توان از هویت اسلامیِ مبتنی بر عاشورا در دولت­های اسلامی سخن گفت که نظام­سیاسی و یا اجتماعی در آن دولت­ها بر مبنای عناصر اخلاقی و انسانیِ تبلور یافته در عاشورا شکل گرفته باشد. در حالی که در هیچ یک از دولت­های شیعی یا سنی شواهدی بر این­ که دولت اسلامی بر اساس عناصر خاصی از عاشورا ساخته شده باشد و یا تلاشی در این باره صورت گرفته باشد، وجود ندارد. دولتی که مختار ثقفی با شعار «یا لثارات الحسین» تشکیل داد، ماهیتش انتقام جویی بود و اگر توان و اراده­ای نیز داشته است، فرصت ایجاد چنین دولتی را نداشته است. دولت­های دیگر نیز، مانند آل بویه و صفویه، با وجود اهتمام به اقامۀ عزای امام حسین˜ در ایام محرم، اندیشۀ لازم را برای صورت­بندی نظام سیاسی بر اساس مؤلفه­های موجود در واقعۀ عاشورا نداشته­اند.

حضور مؤثر مفاهیم عاشورایی در نظام اجتماعی و سیاسی را زمانی می­توان باور کرد که دولت مردان کوشیده باشند مؤلفه­های ویژه در حادثۀ کربلا را در نظام اخلاقی، رفتاری، اجتماعی و سیاسی­ نهادینه ساخته و آن را در زندگی سیاسی، عینیت بخشیده باشند. به عنوان مثال، اگر دولتی با توجه به عاشورا بخواهد و بتواند نظام اجتماعی مبتنی بر عزت اسلامی را رقم زند، یا فرهنگ اجتماعی خود را بر اساس ایدۀ «قربانی و قهرمانی» مهندسی کند و یا آن­که با نگاهی تمدنی به «امر به معروف و نهی از منکر»، این موضوع را در سیستم اجتماعی اعمال نماید و یا حتی از رهگذر «یاد مصائب عاشورا» به نوعی در نظم و یا انسجام اجتماعی اندیشه کند[37] که در آن از رنج­ها و خشونت­ها کاسته شود، آن گاه می­توان آن را دولتی با هویتی بر محور عاشورا شناخت. در غیر این فقط، صِرف اقامۀ عزای امام حسین˜ در میان مردم به هویّت اسلامی دولت­ها منجر نمی­شود.

ناگفته نماند که مسئلۀ امر به معروف و نهی از منکر در دوره­هایی از تاریخ دولت­های اسلامی و حاکمان مسلمان تا حدی توجه می­شده است. به عنوان مثال بخشی از کار روزمرۀ منصور (حکومت 136-158 ﻫ ق) نهی از منکر بود، مهتدی (حکومت 255-256 ﻫ ق) قبه­ای ساخته بود که برای اجرای عدالت در آن می­نشست و امر به معروف و نهی از منکر می­کرد وعلی بن سلیمان، حاکم عباسی مصر در سال­های 169-171 ﻫ ق نهی از منکر را اساس حکومت خود قرارداد و از نوازندگی، شراب و ساختن کلیساهای نو جلوگیری می­کرد.[38] با این همه، این مقدار امری نهادینه در سیستم سیاسی نبوده است و هویت سیاسی ممتاز و متفاوتی را ایجاد نمی­کند.

در این میان به نظر می­رسد حکایت انقلاب اسلامی ایران در تاریخ اسلام اندکی متفاوت است و در آن نه تنها کارکردهای وحدت­بخشیِ عاشورا در جریان جهاد و مقاومت به شکل چشم گیری مشاهده می­شود، بلکه این عنصر در عزم و اراده دولت مردان در استفاده از ظرفیت­های عاشورا برای تدبیر و تأسیس نظام­های اجتماعی و سیاسی مورد تأکید بوده است. جنبه­های وحدت­بخشی و هویت­بخشی عاشورا در انقلاب اسلامی در دوران مبارزه با نظام شاهنشاهی،[39] و در دورۀ مقاومت و دفاع مقدس در برابر حملۀ نظام بعثی عراق، امری آشکار بود. علاوه بر رویکرد سلبی (مقاومت در برابر دیگربودها) به مقولۀ عاشورا، رویکرد ایجابی نیز در جمهوری اسلامی وجود داشته است که از آن جمله می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

 الف) اعلام سال 1381 به نام سال «عزت و افتخار حسینی» آن­ هم زمانی که دفاع مقدس خاتمه یافته بود؛ ب) اعلام استراتژی کربلا به عنوان استراتژی نظام در برابر فشارهای سیاسی؛ ج) تأسیس برخی از نهادهای امر به معروف و نهی از منکر؛ د) جایگاه فرهنگی و گاه سیاسی هیئت­های مذهبی در مدیریت فرهنگی و سیاسی کشور.

همۀ این موارد، حکایت از جایگاه متفاوت یاد امام حسین˜ در مدیریت نظام سیاسی ایران دارد که شاید در تاریخ دولت­های شیعی امری نادر و بی سابقه بوده است که به سبب عدم همراهی متفکران و نخبگان، عزم و اراده­های لازم برای نهادینه کردن تمامی عناصر عاشورا در نظام اجتماعی و سیاسی به انجام نرسیده است.

بنابراین هرچند تلاش­های پراکنده­ای برای ایجاد هویّت سیاسی مبتنی بر مؤلفه­های عاشورا شکل گرفته است، به جرأت می­توان گفت که هیچ یک از این تلاش­ها در شکل گیری هویّت سیاسی مبتنی بر عاشورا، به ثمر ننشسته است و این نه به جهت نبود قابلیت­ها در مکتب عاشوراست، بلکه به جهت عدم توجه نخبگان و سیاست مداران به عاشورا به عنوان الگوی مجسم اسلام (اسلام در مقیاس یک روزه) در ساخت نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است.

3-2. هویّت تاریخی

منظور از هویّت تاریخی، نه هویّت یک قوم مسلمان در یک دورۀ تاریخی خاص، بلکه هویت امت مسلمان در طول تاریخ اسلام است. «هویّت» ترکیبی از داشتن­ و نداشتن­هاست که انسان یا جامعه با داشتن­ برخی مؤلفه­ها و با فقدان و یا نفی برخی دیگر از مؤلفه­ها، چیستی و کیستی خود را تعریف می­کند. هویت اسلامی نیز در طول تاریخ همواره در میان داشتن­ها و نداشتن­ها سیر کرده تا به هویّت امروزی­ خود رسیده است. داشتن­های جامعه اسلامی با استناد و استمساک به فکر و فرهنگ توحیدی حاصل می­شود و نداشتن­ها و این که ما چه نیستیم و چه نباید باشیم از مقاومت­هایی به دست می­آید که مسلمانان در صحنۀ جهاد و مبارزه و در عرصۀ علم و معرفت در برابر دشمن نشان داده­ و کوشیده­اند هویّت مسلمانی خود را از تعدی دشمن و التقاط با غیر­ها در امان نگاه دارند.

البته این مقاومت­ها همواره به نام امام حسین˜ نبوده است. مقاومت پیامبر6 خدا در برابر دشمنان یهودی و کفار مکه مقاومت­های امیرالمومنین حضرت علی˜ در برابر مارقین، قاسطین و ناکثین، همه هویت­ساز بودند و قبل از رخداد عاشورا واقع شدند. هم چنین، تمام مقاومت­هایی که پس از عاشورا رخ داد، با نام و یاد امام حسین˜ نبوده است. به عنوان مثال، مقاومت­هایی که برخی از سرداران مسلمان، مانند صلاح الدین ایوبی در برابر صلیبی­ها از خود نشان دادند با یاد امام حسین˜ نبوده است و گاه بر خلاف آن نیز بوده است، چنان که در سیرۀ صلاح الدین مشاهده می­شود او پس از شکست فاطمی­ها در مصر، روز عاشورا را روز جشن و سرور اعلام کرد.

بنابراین، اگر سخن از وحدت در هویّت تاریخی مسلمانان در پرتو عاشورا به میان می­آید، مراد این نیست که هر جا مقاومتی هویّت بخش صورت گرفته با نام و یاد امام حسین˜ بوده است و بدون یاد امام˜، چنین مقاومت­هایی در تاریخ به­ وجود نمی­آمد. در این قسمت منظور ما، این نکته است که هر جا نام امام حسین˜ مورد توجه قرار گرفته و ابعاد ایجابی (حماسی) و سلبی (مصائب) آن در یادها بوده است، مقاومتی وجود داشته است و هر جا چنین مقاومتی بوده، هویّت عزت مندانه­ای حاصل شده است.

 این هویّت که نمونۀ پررنگ آن را در تاریخ شیعه[40] (قیام­های توابین و مختار) و برخی از جلوه­های آن را در تاریخ اهل سنت (مانند دورۀ آغازین قیام عباسیان در برابر اموی­ها) می­توان دید، در طول تاریخ اسلام همواره جاری بوده است. در حقیقت حادثۀ کربلا نه فقط در زندگی فردی مسلمانان، بلکه در زندگی جمعی آنها و حتی در زیست معرفتی و علمیِ آنها، همواره به مثابه عاملی مؤثر و محرک نقش ایفا کرده است.

البته این سخن درست است که اختلاف­های مسلمانان پس از پیامبر خدا6، هویّت اسلامی را به شدت مخدوش کرد و در میان آنها شکاف­های عمیقی به بوجود آورد. هم چنین این مطلب نیز درست است که نهاد امامت در طول تاریخ اسلام مورد بی مهری­هایی از سوی امت اسلام قرار گرفته است و مسلمانان بر محور امامت و ولایت تجمع نکردند، ولی این نکته پذیرفتنی نیست که اگر امت اسلامی نهاد امامت را فراموش نمودند و بدان پشت کردند، نهاد امامت نیز امت مسلمان را به حال خود رها کرده باشد.

در حقیقت این کلام از قرآن کریم که می­فرماید: «انا له لحافظون»، نشان می­دهد که همواره عامل و کارگزاری (پیامبر یا امام معصوم˜) در طول تاریخ بوده است که پیام قرآن را در صحنه زندگی حفظ نمایند. عوامل معصوم در تاریخ، نه فقط از قرآن به مثابه یک متن، بلکه از قرآن به مثابه یک واقعیت تاریخی محافظت کرده و اجازه نداده­اند نور قرآنی و هویّت اسلامی در میان مسلمانان در گذر زمان خاموش شود. در این میان، نقش امام حسین˜ به مثابه یکی از مؤثرترین عوامل حفظ هویّت اسلامی و «منِ الهی» در طول تاریخ بی­نظیر بوده است.

آنچه در این باره اهمیت دارد، توجه به امام حسین˜ به مثابه الگویی از «من الهی» در برابر «من شیطانی«ِ یزید در تاریخ است که در پرتو آن، نه فقط انسان مسلمان، بلکه انسان­های غیر مسلمان نیز می­توانند از آن «من مقدس» به مثابه منطق و ملاک اخلاق، معنویت و معرفت الهام گیرند و برای حفظ حیات انسانی و الهی خود در برابر من­های شیطانی اقدام نمایند.

تقابل میان دو «منِ تاریخی»

امام حسین˜ یک شخص نبود، همان­گونه که واقعۀ کربلا نیز یک حادثه نبود. امام حسین˜ نمایندۀ یک «منِ کامل الهی» در تاریخ بود و در مقابل یزید بن معاویه نماد یک «من و منطق شیطانی» در تاریخ بود. در واقع، تقابل میان یزید و امام حسین˜ تقابل میان دو فرد در یک زمان خاص نبود، بلکه تقابلی میان دو هویّت تاریخی بود. در تاریخ اسلام از دو گروه بنى هاشم و بنى امیه بسیار یاد مى‏شود که هر دو گروه در اصل و نسب به عبد مناف و سپس قریش مى‏رسند، اما هر کدام ویژگی­هایى مخصوص دارند. یک گروه نماد فضایل و ارزش‏هاى معنوى و گروه دیگر سمبل مفاسد، نفع‏طلبى، جاه و مقام هستند. این دو گروه نه تنها در معنویات، بلکه از نظر ظاهرى، صورت و قامت نیز با یک دیگر تفاوت دارند. عبدالمطلب داراى صورتی نیکو و سفید و قامتى کشیده بود و در پیشانى او نور نبوت و عزت مشاهده مى‏شد و ده تن از فرزندانش، اطراف او را مانند نیزارى فرا مى‏گرفتند، اما امیه پیرمردى کوتاه قد، داراى اندامى لاغر و چشمانی کور بود، چنان که غلام او به نام ذکوان او را در پى خود مى‏برد.[41]

 از دیدگاه محمود عقاد، اختلاف میان این دو خاندان در فضایل خاندان بنی هاشم و رذایل خاندان بی امیه است. بنی‌هاشم در مکه ماندند و به مردم خدمت کردند، ولی بنی‌امیه در شهرها در رفت و آمد بودند تا مال بیشتری به دست آورند.[42] بنى هاشم پیش از بعثت پیامبر6 در یارى حق، همکارى و تعاون پیش قدم بودند، برخلاف فرزندان عبدالشمس که اهل تجارت، ریاست، سیاست، ربا و کم فروشى بودند.[43] بنی امیه به همه چیز، حتی به دین و پیامبر6 نگرش مادی داشتند. آنها فتح مکه را پیروزی دنیوی می­پنداشتد و آن را نوعی از پادشاهی و سلطنت می­دانستند. ابوسفیان خطاب به عباس، عموی پیامبر گفت: «چه پادشاهی عظیمی» و عباس در پاسخ وی گفت: «پادشاهی و سلطنت نیست؛ بلکه نبوت و پیامبری است».[44]

علائلی نیز چنین تحلیلی از این دو خاندان به عنوان دو هویّت تاریخی ارائه می­کند و در باره بنی هاشم و امام حسین˜ می­نویسد:

خانواده هاشم از زمان قدیم در شئون دینیه بودند و در زمان جاهلیت سرکشی به مناسک حج می­کرده و در اعمال حج پیشوای مردم بودند و بنابراین یک پرورش دینی مخصوصی داشتند که پیوسته شعور خداخواهى را در آنها مى‏افروخت. حسین خونش از وراثت­های دینی پشت اندر پشت آمیخته بود و این وراثت در همۀ احوال خصوصی و عمومی او پدیدار بوده است.[45]

امام حسین­˜ با بهترین خصایص هاشمی­اش، هویّت متضادی را در برابر شخصیت امویِ یزید نمایندگی می­کرد. امام حسین˜ نمونه­ای از بهترین فضایل و مزایای هاشمی بود و در مقابل یزید و اطرفیان وی مصداق تامی از رذایل خاندان اموی بودند.[46] اطرافیان یزید، فضایل امویان را نیز نداشتند. برای مثال، یاران معاویه اهل سیاست و مشورت بودند، ولی اطرافیان یزید جلاد و شکارچی بودند. معاویه در برابر آن چه سلطنت او را تهدید مى‏کرد، نمى‏توانست خود را نگه دارد و از این رو، برخى از شیعیان امیرالمؤمنین حضرت على˜ را که حاضر به سب و دشنام آن حضرت˜ نشدند به قتل رساند، ولی با این وجود، از برخی خصلت­ها نظیر وقار، حلم و سیادت برخوردار بود. از سوی دیگر معاویه داراى مشاوران صاحب رأى نظیر عمروعاص و مغیره بود، در صورتى که یاران یزید جلادانی بودند که در پى شکار مى‏گشتند. بدترین آنها شمر بن ذى‏الجوشن، مسلم بن عقبه، عبیداللّه زیاد و عمر بن سعد بن ابى وقاص بودند. شمر داراى مرض پیسى بود. مسلم بن عقبه در مدینه سه شبانه روز مشغول تجاوز و قتل گردید و مانند قصابى که گوسفندان را ذبح ­می‏کند، فرزندان مهاجرین، انصار و اهل بدر را سر برید.[47]

در هر حال، مبارزه میان بنی امیه و بنی‌هاشم هیچ وقت قطع نشد و نسل به نسل ادامه یافت. این مبارزه برای مدت کوتاهی در زمان رسول خدا6 و در زمان خلفای اول و دوم، کمتر شد، ولی جلوه‌های اختلاف این دو خاندان و اختلاف اصلی ایشان در عرصه‌های مختلفی ظهور و بروز یافت و ادامه پیدا کرد تا این که در نهایت و در دوران یزید بن معاویه به افتراق کامل رسید و هیچ پیوندی میان آن دو وجود نداشت.[48]

این دو من تاریخی، تنها الهام­بخش مسلمانان نبوده است، بلکه به غیر مسلمانان نیز الهام بخشیده و در جهت ساخت هویّت فردی و اجتماعی ایشان مؤثر بوده است. به موجب انسانی بودن همین «من الهی» بسیاری از غیر مسلمانان بدان اهتمام ورزیده و آن را حقیقتی فراتر از اسلام و مسلمانان تلقی کرده­­اند. اثرپذیری از «عاشورا» از سوی غیر مسلمانان در چندین حوزه رخ داده است:

 الف) حوزۀ پژوهش که در آن بسیاری از نظریه پردازان و حتی روحانیان مسیحی درباره عاشورا به لحاظ تاریخی، آیینی و تحلیلی به تحقیق و مطالعه پرداخته­اند.[49]

ب) حوزۀ آیینی که در آن توده مردم هندو و مسیحی، به ویژه آنهایی که هم مرز کشورهای اسلامی بودند و در روز عاشورا به اقامه عزا می­پرداختند. بیشتر این گروه تحت تأثیر این نظریه هستند که امام حسین˜ برای مسلمانان همان کاری را انجام داد که مسیح برای مسیحیان انجام داد و از این رو امام حسین˜ ادامه دهنده راه حضرت عیسی˜ است. بازتاب توجه مسیحیان به حادثۀ عاشورا نه تنها در برگزاری مراسم ویژه شهادت امام حسین˜ در مناطق مختلف مسیحی نشین، نظیر لبنان و ایران بوده بلکه سبب تقریب میان مسیحیان و شیعیان و افزایش تعلق عالمان مسیحی به تشیع و امام حسین˜ بوده است که نمونۀ آن را در آثار مختلف، از جمله در کتاب مصائب حلاج[50] می­توان مشاهده کرد.[51]

ج) الهام­گیری از عاشورا در حرکت­های اجتماعی، موارد متعددی وجود دارد که مصلحان غیرمسلمان از عاشورا الهام گرفته و در کشورهای خود نهضت‌هایی را به راه انداخته‌اند. به عنوان مثال، قیام امام حسین˜ در هندوستان از سوی سه گروه به شدت استقبال شد. نخست از سوی علما و دانشمندان که پس از وقوع این حادثه، درصدد پژوهش در بارۀ آن برآمدند. دوم مصلحان اجتماعی که در صدد ایجاد اصلاحات بودند تا مردم هند را از دست انگلیسی‌ها نجات دهند. بدین منظور آنها در پی الگوهای مناسب برای مبارزه با استعمار بودند و در این بین قیام عاشورا را بهترین الگوی مبارزه با ظلم و ستم و ایجاد اصلاحات اجتماعی قلمداد کردند. مهاتماگاندی به صراحت اعلام کرد که برای مردم هند؛ چیز تازه‌ای به ارمغان نیاورده است، آن چه وی عرضه می­کند برگرفته از عاشورای حضرت حسین بن علی˜ است. وی می­گفت:

من زندگی امام حسین˜ آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خوانده‌ام و توجه کافی به صفحات کربلا نموده‌ام و بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد باید از سرمشق امام حسین˜ پیروی کند.[52]

دسته سوم، توده مردم هستند که با شرکت در مراسم عاشورا، وحدت و همدلی در میان خویش را افزایش می­دهند، و از این طریق می­خواهند به خدا تقرب بیشتری پیدا کنند. از قرن دوازده هجری،تمام شاعران مسلمان و هندو در زمینه عزاداری طبع آزمایی کرده‌اند. در قرن سیزده هجری در هند جنوبی و شمالی و بیشتر بلاد شبه قاره، رسم عزاداری و روضه خوانی بین هندوان معمول بوده است و شاعران بزرگی در سوزسرایی و مرثیه­گویی در لکهنو به زبان اردو پیدا شدند که اشعارشان تا امروز در سراسر هند خوانده می‌شود. در عصر حاضر، هندوان همراه با مسلمانان شیعه و سنی در ماتم عاشورا شرکت می‌نمایند و آن را نه فقط مایه همدلی، بلکه زمینۀ مشترکی برای هویت واحد اجتماعی و ملی قلمداد می­کنند.[53]

نتیجه

امام حسین˜ با مقاومت در برابر یزید توانست از خود مظلوم، خودی عزیز بسازد و دشمن به ظاهر عزیز را سرشکسته و ذلیل گرداند. یاد و خاطرۀ این مقاومت و پیروزی در تاریخ اسلام، همواره ملازم با وحدت، انسجام و هویّت اسلامی بوده و به نوعی از عزت و گاه شهادت مسلمانانِ راستین منجر شده است. کسانی که حسین بن علی˜ را الگوی زیست خویش قرار داده­اند، همواره عزت خود را پاس داشته و از آن در برابر یزیدیان تاریخ محافظت کرده­اند. در زندگی امروز نیز اگر معرفت لازم نسبت به حقیقت حسینی، هویّت حسینی، و عزّت حسینی پیدا شود و صاحبان فکر و معرفت، دوباره در آن تأمل نمایند و حقایق متعالی و کارکردهای این جهانی و آن جهانی­اش را مورد توجه قرار دهند، با یاد و خاطرۀ مقاومت و مصیبت امام حسین˜ می­توان وحدت، هویّت و عزّتی ممتاز در عصر تفاوت­ها و اختلاف­های مدرن به وجود آورد و افق­های تازه­ای را فراروی حیات انسانی گشود، اما اگر تفسیرها از امام حسین˜ تفسیر به رأی باشد و حقیقت جهانی و فراگیر آن نادیده گرفته شود، حقیقت وحدت­بخش، هویّت­بخش و عزّت­بخش امام حسین˜ به فراموشی سپرده شود، راهی برای جمع تشتت امت اسلامی و انسجامی میان انسان­ها وجود نخواهد داشت.

پی­نوشت­ها