بررسی تحلیلی تعامل ائمه: با دو رویکرد عقل‌گرا و نص‌گرا؛ مطالعه تطبیقی گونه‌های مواجهه صادقین8 با سران معتزله و اصحاب اثر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

2 هیئت علمی گروه جامعه شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

3 پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

10.22081/hiq.2024.75248

چکیده

عقل‌گرایی و نص‌گرایی از چالش‌برانگیزترین موضوعات تاریخ تفکر اسلامی بوده و نخستین نشانه‌ها و ثمرات خود را در تفکر و عمل اصحاب اثر و معتزله نشان داده است. در نوشته حاضر پس از طرح مهم‌ترین گونه‌های مواجهه صادقین8با این دو گروه، تطبیق گونه‌ها در دستور کار قرار گرفته تا راه برای تحلیل اشتراکات و اختلافات مواجهه گشوده شود. فرضیه تحقیق این بود که رویکرد مشترک صادقین8در ارتباط با سران اصحاب اثر، مبتنی بر مراجعه به سنت نبوی برای فهم دینی بود؛ در کنار مواجهه‌ای سنجیده با معتزله به دلیل ضرورت اصلاح چگونگی بهره‌گیری از عقل در فهم دینی. یافته‌های پژوهش نمایانگر تعدد گونه‌های همگرایی با اصحاب اثر در برابر تعدد گونه‌های واگرایی با معتزله است. البته جز رویکردهای حدیثی و عقلی، متغیرهای دیگری هم در نوع مواجهه با این دو فرقه مؤثر بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analytical Investigation of Imams' Interaction with Two Rationalist and Textualist Approaches; A Comparative Study of Sadeghain's Encountering with Mu'tazila Leaders and the Companions of Aathar

نویسندگان [English]

  • mohammad ali tohidinia 1
  • majid kafi 2
  • روح الله توحیدی نیا 3
1 دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام
2 هیئت علمی گروه جامعه شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
3 پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
چکیده [English]

Rationalism and textualism are among the most challenging topics in the history of Islamic thought and have shown their first signs and fruits in the thinking and practice of the Companions of Al-Aathar and Mu'tazila. In this article, after presenting the most important types of Sadeghain's encountering with these two groups, matching the types is on the agenda in order to open the way to analyze the commonalities and differences of the encountering. The hypothesis of the research was that the common approach of Sadeghain in relation to the leaders of the companions of the work was based on referring to the prophetic tradition for religious understanding; Along with a measured confrontation with the Mu'tazila due to the necessity of reforming the way of using reason and intellect in religious understanding. The findings of the research show the many types of convergence with the companions of Aathar against the many types of divergence with the Mu'tazila. Of course, apart from hadith and rational approaches, other variables have been effective in the type of encountering with these two sects.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Baqir (PBUH)
  • Imam Sadiq (PBUH)
  • rationalism
  • textualism
  • Mu'tazila
  • companions of the work

عنوان مقاله [العربیة]

بحث تحلیلی لتعامل الأئمة: من خلال منهجی العقلانیّة و النصّیّة، قراءة تطبیقیّة لکیفیة مواجهة الصَادِقّین8 لزعماء المعتزلة و أصحاب الأثر

چکیده [العربیة]

إن العقلانیّة و النصیّة هی من أکثر المواضیع تحدّیّاً فی تاریخ الفکر الإسلامی، و قد أظهرت أولى علاماتها و ثمارها فی فکر و عمل أصحاب الأثر و المعتزلة. فی هذا المقال، و بعد عرض أهم الطرق لکیفیة مواجهة الصادقین8مع هاتین المجموعتین، فإنّ مطابقة الطرق کانت من أهم النقاط الموضوعة بهدف فتح المجال لتحلیل القواسم المشترکة و الاختلافات.


و فرضیة البحث هی أنّ المنهج المشترک للصادقین فی ارتباطهما مع قادة أصحاب الأثر کان مبنیّاً على أساس الرجوع الى السنّة النبویّة من أجل الفهم الدینی، إلى جانب المواجهة المحسوبة مع المعتزلة، بسبب ضرورة اصلاح کیفیة استخدام العقل فی الفهم الدینی. تبین نتائج هذا البحث أنّ تعدد أنواع التقارب مع أصحاب الأثر فی مقابل تعدد أنواع التباین مع المعتزلة. و بطبیعة الحال، و بعیداً عن المناهج الحدیثیة و العقلانیّة، فإنّ تغیّرات أخرى کان لها تأثیراً على نوع المواجهة بین هاتین الفرقتین.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الإمام الباقر
  • الإمام الصادق
  • العقلانیّة
  • النصیّة
  • المعتزلة
  • أصحاب الأثر

مراجع

  1. آقانوری، علی، پایان‌نامه برخورد امام صادق7 با منحرفین کلامی، دانشگاه قم، 1374.
  2. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، افست از روی چاپ دوم قاهره، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۸۵.
  3. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد و مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
  4. ابن حمدون، محمد بن الحسن، التذکرة الحمدونیة، بیروت: دار صادر للطباعة و النشر، ۱۹۹۶م.
  5. ابن حنبل، احمد، مسند احمد، بیروت: دار صادر، بی‌تا.
  6. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر.
  7. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف: مکتبة الحیدریة، ۱۳۷۶ق.
  8. ابن طاووس، فلاح السائل، مخطوط، (نرم‌افزار مکتبه اهل بیت:).
  9. ابن عبد ربه، العقد الفرید، تحقیق مفید محمد قمیحه و عبدالمجید ترحینی، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
  10. ابن عبدالرزاق، المصنف، تحقیق حبیب الرحمن الاعظمی.
  11. ابن عدی، عبدالله، الکامل، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۰۹ق.
  12. ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۵ق.
  13. ابن عقده الکوفی، فضائل امیرالمؤمنین7، تحقیق عبدالرزاق محمد حسین فیض الدین.
  14. ابن ندیم، فهرست، تحقیق رضا تجدد، (نرم‌افزار مکتبه اهل بیت7).
  15. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق کاظم المظفر، نجف: منشورات المکتبة الحیدریة و مطبعتها، قم: موسسة دارالکتاب للطباعة و النشر، 1385ق.
  16. اربلی، ابن ابی الفتح، کشف الغمة، بیروت: دارالاضواء.
  17. اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱.
  18. انصاری الهروی، ذم الکلام و اهله، مدینه: مکتب العلوم و الحکم.
  19. بابایی، سعید، سیره امام صادق7 در برخورد با اهل سنت، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1384.
  20. بحرانی، سیدهاشم، حلیة الابرار، اول، قم: موسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۱ق.
  21. بخاری، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۰۱ق.
  22. برقی، احمد بن محمد بن الخالد، محاسن، طهران: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۰ق.
  23. برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، قم: انتشارات کتاب طه، 1396.
  24. برنجکار، رضا و ریحانه هاشمی، «عقل‌گرایی در مدرسه امامیه بغداد و معتزله»، مجله فلسفه دین، بهار 1393، ش18.
  25. پاکتچی، احمد، «اصحاب حدیث»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
  26. ترمذی، سنن الترمذی، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۰۳ق.
  27. ثمالی، ابوحمزه، تفسیر ابی‌حمزة الثمالی، دفتر نشر الهادی، ۱۴۲۰ق.
  28. جعفریان، رسول، مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه تا آغاز دوره انحلال معتزله، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.
  29. حافظ الاصبهانی، ذکر اخبار اصبهان، ۱۹۳۴م، (نرم‌افزار مکتبه اهل بیت:).
  30. حاکم نیشابوری، المستدرک، تحقیق یوسف عبدالرحمن المرعشلی، (نرم‌افزار مکتبه اهل بیت:).
  31. حسینی، سیدعبدالله، تعامل شیعیان امامیه با دیگر مسلمانان در سه قرن اول هجری، قم: نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1394.
  32. حسینی میلانی، علی، دستبردی در حدیث ثقلین، ترجمه و ویرایش هیئت تحریریه مرکز حقایق اسلامی، قم: مرکز حقایق اسلامی، 1386.
  33. ــــــــــــــ، رسالة فی حدیث الوصیة بالثقلین الکتاب و السنة، قم: مرکز حقایق اسلامی، 1386.
  34. حلی، علی بن یوسف، العدد القویة، قم: مکتبة آیةالله المرعشی، ۱۴۰۸ق.
  35. خراز قمی، کفایة الاثر، قم: انتشارات بیدار، ۱۴۰۱ق.
  36. دارمی، عبدالله بن رحمن، سنن الدارمی، دمشق: مطبعة الاعتدال، ۱۳۴۹.
  37. ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  38. ـــــ، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارناووط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت: موسسة الرسالة، 1413ق.
  39. رازی، ابوحاتم، الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، قاهره: مطبعة الرسالة، ۱۳۳۶.
  40. سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم: موسسة الامام الصادق7، ۱۴۱۸ق.
  41. السید المرعشی، شرح احقاق الحق، قم: مطبعة الخیام، ۱۴۰۶ق.
  42. شهرستانی، ابوفتح محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد سید گیلانی، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
  43. صدوق، الامالی، مرکز الطباعة و النشر لموسسة البعثة، ۱۴۱۷ق.
  44. صدوق، التوحید، منشورات الجماعة المدرسین.
  45. صدوق، الخصال، قم: منشورات الجماعة المدرسین، ۱۴۰۳ق.
  46. صدوق، عیون اخبار الرضا7، بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴ق.
  47. صدوق، فضائل الاشهر الثلاثة، بیروت: دارالمحجة البیضاء للنشر و التوزیع، ۱۴۱۲ق.
  48. صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، قم: موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۵ق.
  49. صدوق، معانی الاخبار، تصحیح علی اکبر غفاری، قم: انتشارات اسلامی، 1361.
  50. صدوق، من لایحضره الفقیه، قم: منشورات الجماعة المدرسین، ۱۴۰۴ق.
  51. صفار، محمد بن الحسن، بصائر الدرجات، طهران: مطبعة الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
  52. طالبان، محمدرضا، روش‌شناسی مطالعات انقلاب، تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
  53. طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم: موسسة آل البیت: لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
  54. طبرسی، الاحتجاج، نجف: دارالنعمان للطباعة و النشر، ۱۳۸۶.
  55. طبرسی، علی، مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، دارالحدیث، ۱۴۱۸ق.
  56. طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن، اختیار معرفة الرجال، قم: موسسة آل البیت: لاحیاء التراث.
  57. ـــــــ، الامالی، دارالثقافة للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۴ق.
  58. ـــــــ، الفهرست، قم: موسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
  59. عاملی، علی بن یونس، الصراط المستقیم، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۴.
  60. عده محدثین، الاصول الستة عشر، قم: دارالشبستری للمطبوعات، ۱۴۰۵ق.
  61. عسکری، سیدمرتضی، معالم المدرستین، تهران: موسسة البعثة، 1412ق.
  62. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، طهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
  63. الغامدی، عادل عبدالله سعد، الجامع فی عقائد و رسائل اهل السنة و الاثر، ریاض: دارالمنهج الاول للنشر، ۱۴۳۶ق.
  64. فخر رازی، المطالب العالیة من العلم الالهی، بیروت: دارالکتاب العربی، 1407ق.
  65. فرات کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، طهران: موسسة الطبع و النشر التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
  66. قاضی عیاض، ترتیب المدارک، تحقیق ابن تاویت الطنجی و عبدالقادر الصحراوی و محمد بن شریفه و سعید احمد اعراب، مغرب: مطبعة فضالة المحمدیة.
  67. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم: دارالکتاب للطباعة و النشر، ۱۴۰۴ق.
  68. کافی، مجید، جامعه‌شناسی تاریخی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393.
  69. کراجکی، ابوالفتح، کنز الفوائد، قم: مکتبة المصطفوی، ۱۳۶۲.
  70. کلینی، الکافی، طهران: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳.
  71. لحمر، حمید محمد، الامام مالک مفسرا، بیروت: دارالفکر، 1415ق.
  72. مجلسی، بحار الانوار، بیروت: دار احیاء تراث العربی، ۱۴۰۳ق.
  73. محمد، سیدمحمدصالح، عمرو بن عبید و آرائه الکلامیة، قاهره: دار قباء للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۹۹۹ق.
  74. مزی، تهذیب الکمال، بیروت: موسسة الرسالة، ۱۴۱۳ق.
  75. مسلم نیشابوری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
  76. مصباحی، عبدالله، «بررسی رویکرد عقلانی معتزله در اعتقادات»، فصلنامه کلام اسلامی، بهار 1391، ش81.
  77. مظفر، محمدحسین، الامام الصادق7، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1421ق.
  78. مغربی، نعمان، شرح الاخبار، قم: موسسة النشر الاسلامی.
  79. مفید، الارشاد، بیروت: دارالمفید للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۴ق.
  80. ــــ، الامالی، بیروت: دارالمفید للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۴ق.
  81. ملک مکان، حمید و سیدحسن طالقانی، «چیستی عقل در عقل‌گرایی معتزله»، فصلنامه کلام اسلامی، زمستان 1391، ش84.
  82. منسوب الی الامام العسکری7، تفسیر الامام العسکری7، تحقیق مدرسة الامام المهدی7، برعایة الحاج السید محمدباقر نجل المرتضی الموحد الأبطحی، قم: مدرسة الامام المهدی8، 1409ق.
  83. نجاشی، رجال النجاشی، قم: موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
  84. نجفیان رضوی، لیلا، «واکاوی دلایل حمایت، همراهی و همگرایی فکری اصحاب مذاهب اسلامی: زیدیه، معتزله و مرجئه با نخستین قیام‌های سادات حسنی تا سال 145 هجری»، فصلنامه مطالعات تاریخ فرهنگی، بهار 1391، ش11.
  85. نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، تحقیق موسسة آل البیت لاحیاء التراث، بیروت: موسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1408ق.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار