نقد و واکاوی نام اَرمینیه در چهار قرن نخست هجری بر اساس منابع اسلامی ـ ارمنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه تهران

10.22081/hiq.2023.74340

چکیده

مسلمانان در اواخر سال (19 ق/640 م) برای نخستین بار پا به قفقاز جنوبی گذاشتند و پس از انجام نبردها، یورش‌ها و کشمکش‌های فراوان سرانجام توانستند ارمنستان، اران و گرجستان را تسخیر نمایند و میراث‌دار ساسانیان در این منطقه گردند. ورود نیروی جدید به قفقاز باعث زایش نام ارمینیه در منابع اسلامی برای اشاره هم به ارمنستان و هم به‌تمامی قفقاز جنوبی شد. استفاده از این نام تنها برای ارمنستان، ایرادی نداشت اما این نوشتار درصدد واکاوی این مسئله است که آیا کاربرد آن برای اشاره به‌تمامی قفقاز جنوبی به همراه تقسیمات داخلی آن - ارمن اول، دوم، سوم و چهارم - موضوعی رسمی و درباری بوده یا اشتباه جغرافی‌دانان و مورخان مسلمان قرن سوم؟ این بررسی با روش تحقیق تاریخی و رویکرد توصیفی ـ تحلیلی در عرصه مطالعات تاریخ اسلام و قفقازشناسی صورت گرفته و گردآوری اطلاعات با مطالعات کتابخانه‌ای انجام‌گرفته است. نتایج بررسی نشان می‌دهد کاربرد نام ارمینیه برای اشاره به‌کل قفقاز جنوبی، موضوعی رسمی و درباری نبوده است بلکه ابداع اشتباه مؤلفان قرن سوم هجری بود و تقسیمات داخلی آن نیز الگوبرداری از تقسیمات داخلی ارمنستان بیزانس بوده است؛ زیرا این موضوع می‌توانست باعث اعتراض و واکنش ارانی‌ها و گرجی‌ها بشود که ازلحاظ سیاسی و اجتماعی هم‌شأن و مستقل از ارمنستان بودند و هرکدام اسقف اعظم و پایتخت خود را داشتند

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Criticism and Investigation of the Name Armenia in the First Four Centuries After Hijra based on the Islamic-Armenian Sources

نویسندگان [English]

  • rasool jafarian 1
  • Touraj Khosravi 2
1 Professor at the History Department of the University of Tehran
2 Ph.D. candidate of the History of Islam at the University of Tehran
چکیده [English]

At the end of the year (19 A. H/ 640 A. D), the Muslims entered the Southern Caucasus for the first time and after many battles, riots, and conflicts, they could finally conquer Armenia, Iran, and Georgia and become the heirs of the Sassanids in this region. The arrival of the new force in the Caucasus caused the generation of the name Armenia in the Islamic sources to refer to both Armenia and the entire South Caucasus. There was no problem with using this name only for Armenia. However, this article seeks to analyze the issue whether its use to refer to the entire South Caucasus along with its internal divisions - the first, second, third and fourth Armenians - was an official matter or a mistake made by the geographers or the Muslim historians and the geographers of the third century. This study has been done through the historical research method and descriptive-analytical approach regarding the Islamic history and Caucasian studies, and the data has been collected through the library sources. The results clarify that the use of the name Armenia to refer to the entire South Caucasus was not an official and courtly matter, but it was a mistake made by the authors of the 3rd century After Hijra, and its internal divisions were modeled after the internal divisions of Byzantine Armenia. Since this issue could cause protests and reactions from the Iranians and Georgians, who were equal and independent from Armenia in the political and social terms, and each had their own archbishop and capital.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Armenia
  • South Caucasus
  • geography of Islamic world
  • Islamic sources
  • Armenian sources
  • Islamic historiography

عنوان مقاله [العربیة]

نقد وتنقیب عن اسم أرمینیة فی القرون الأربعة الأُولى الهجریّة استناداً على المصادر الإسلامیّة وأرمینیّة

چکیده [العربیة]

کانت المرّة الأُولى التی خطَت فیها أقدام المسلمین فی القفقاس الجنوبیّة هی فی أواخر سنة (19 هـ / 640 م)، وبعد خوض العدید من المعارک والهجمات والاشتباکات تمکّنوا من احتلال أرمنستان وآران وجورجیا وورثوا مُلک الساسانیّین فی هذه المنطقة. إنّ دخول القوّة الجدیدة إلى القفقاس أدّى إلى ظهور اسم أرمینیة فی المصادر الإسلامیّة للإشارة إلى أرمنستان وإلى جمیع منطقة القفقاس الجنوبیّة. ولا إیراد فی الاستفادة من هذا الاسم لأرمنستان فقط، إلاّ أنّ هذا المقال هو بصدد البحث عن هل إنّ استعمال ذلک الاسم للإشارة إلى کلّ الجنوب القفقاسی مع تقسیماته الداخلیّة ـ الأرمن الأوّل، الثانی، الثالث والرابع ـ إنّما کان تعبیراً عن الموقف الرسمی ومشیئة البلاط، أو أنّه نتیجة اشتباه علماء الجغرافیا والمؤرّخین المسلمین فی القرن الثالث؟ وقد تمّ تنفیذ هذا البحث باتّباع أُسلوب البحث التاریخی والمسلک الوصفی التحلیلی فی میدان دراسات التاریخ الإسلامی ومنطقة القفقاس، وذلک بتجمیع المعلومات من خلال التنقیب المکتبی. وأشارت نتائج البحث إلى أنّ استعمال اسم أرمینیة للإشارة إلى کلّ الجنوب القفقاسی لم یکن نتیجة موضعٍ رسمیٍّ وتوجیهٍ من البلاط، بل هو من المبتدعات الخاطئة لمؤلّفی القرن الثالث الهجری، کما أنّ تقسیماته الداخلیّة إنّما هی استنساخ وتقلید للتقسیمات الداخلیّة لأرمینیة البیزنطیّة؛ حیث إنّ هذا الموضوع یمکن أن یثیر اعتراض وردّات أفعال الآرانیّین والجیورجیّین الذین لم یکونوا أقلّ شأناً أو استقلالاً من الناحیتین السیاسیّة والاجتماعیّة عن أرمنستان، بل إنّ کلاًّ منهما کان له أُسقفه الأعظم وعاصمته الخاصّة به.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • أرمینیة
  • القفقاس الجنوبی
  • جغرافیا العالم الإسلامی
  • المصادر الإسلامیّة
  • المصادر الأرمینیّة
  • تدوین التاریخ الإسلامی