بررسی منابع نامه‌های امام حسن عسکری(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه تاریخ اسلام، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

10.22081/hiq.2024.68783.2381

چکیده

نامه‌های ائمه(ع)، یکی از مواریث مهم تشیع امامی است که پرداختن به آنها، از جهات مختلف حایز اهمیت است. برخی از نویسندگان به گردآوری این نامه‌ها پرداخته‌اند؛ ولی تحلیل ابعاد مختلف آنها تاکنون به صورت جدی مورد توجه واقع نشده است. بررسی این نامه‌ها منوط به شناخت منابع، و سپس بررسی اسناد و متن آنهاست. این نوشتار با هدف بررسی منابع نامه‌های امام حسن عسکری(ع) و با بهره‌گیری از روش وصفی و مراجعه به آثار مختلف متقدم سامان یافته است و عهده‌دار پاسخگویی به این پرسش است که ازیک‌سو چه منابع و آثاری از گذشته تاکنون نامه‌های امام حسن عسکری(ع) را نقل کرده‌اند و ازسوی‌دیگر، میزان اعتبار، ویژگی‌ها و گونه‌های این منابع چیست و بازتاب این نامه‌ها در منابع کدام قرن بیشتر است؟ امام حسن عسکری(ع) با توجه به شرایط خاصّ عصر خود و از سنین کودکی به همراه پدرش امام هادی(ع) در سال 234ق به‌اجبار از مدینه به عراق فراخوانده شد و در سامرا پایتخت آن روز عباسیان (132-656ق)، تحت نظر قرار گرفت. پس از شهادت پدر بزرگوارش در سال 254 هجری قمری، دوران 6 ساله امامت امام حسن عسکری(ع) که کوتاه‌ترین دوران امامت در بین امامان معصوم بود، در سن 22 سالگی آغاز شد. امام عسکری(ع) تا زمان شهادت، یعنی سال 260 هجری قمری، با سه تن از خلفای عباسی هم‌زمان بود. آن حضرت علاوه بر وظیفه مهمّ برنامه‌ریزی و زمینه‌چینی برای غیبت فرزند بزرگوارش امام مهدی(ع)، به مصالح عقیدتی و اجتماعی جامعه نیز می‌پرداخت. مهم‌ترین راه ارتباطی امام(ع) با شیعیان به دلیل محدودیت پیش‌گفته، از طریق نامه‌نگاری بود و به همین دلیل، با کوتاه بودن ایام امامت، از ایشان 130 نامه در هفت محور: توحید، امامت، کرامات و غرائب، فقهی، دعا، مواعظ و غلو در منابع مختلف نقل شده است. احمدی میانجی در کتاب «مکاتیب الائمة» 138 نامه برای امام(ع) ذکر کرده است که به نظر نگارنده، 9 مورد ذکرشده نامه نیست و یک مورد هم دربردارنده دو نامه است. بنابراین، 130 نامه صحیح است. کتب حدیثی، بیشترین نامه‌ها را دربردارند. برخی نامه‌ها نیز در کتب تاریخ و سیره، اخلاقی و رجالی آمده است. در این مقاله، با تکیه بر جلد ششم کتاب «مکاتیب الائمة» اثر آیت‌الله احمدی میانجی (م.1379)، منابع نامه‌ها با توجه به موضوعات به هفت گونه: حدیث، سیره و تاریخ، فضایل و مناقب، رجال، ادعیه و اعمال، فقهی و اخلاق، دسته‌بندی شده است. سپس، برای اعتبارسنجی هر منبع، با مراجعه به کتب رجالی و سایر آثار، شخصیت مؤلف و نیز اثر وی بررسی شده است؛ تا از این طریق، میزان اعتبار نامه روشن شود. میزان فراوانی نامه‌ها در کتب مختلف، در یک جدول آورده شده است. همچنین در این مقاله، دیگر آثار مرتبط با نامه‌ها، به‌ویژه با رعایت تقدم و تأخر آنها مورد بررسی قرار گرفته تا نسبت به عدم تکرار نامه اطمینان حاصل گردد. با بررسی و دسته‌بندی منابع نامه‌ها روشن شد که منابع نقل‌کننده نامه‌ها، دارای اعتبار و شایسته استناد است و نیز بیشتر نامه‌ها در منابع شیعیی حدیثی و تاریخی و سیره اهل‌بیت(ع) قرن چهارم آمده است. البته این ادعا به معنای نقل عین عبارت امام(ع) نیست. 71 یک نامه را آثار قرن چهارم نقل کرده‌اند و از این میان، 66 نامه در سه کتاب از کتب اربعه شیعه (کافی، تهذیب و من لایحضر الفقیه) نقل شده است که این امر، بر اعتبار و اهمیت این نامه‌ها می‌افزاید. 9 نامه‌ نیز از سایر تألیفات مؤلفان کتب اربعه نقل شده است که حایز اهمیت است. برخی نامه‌ها از منابع متأخر مانند بحار الأنوار و مدینة المعاجز نقل شده است که از حیث اعتبار، در رتبه بعدی قرار دارند. یک روایت نیز از هدایة الکبری نوشته حسین‌بن‌همدان خصیبی نقل شده است که اگر این اثر را مربوط به دوره استقامت او و پیش از غلو بدانیم، تردیدی در باره اعتبار آن وجود نخواهد داشت. از اثبات الوصیة و دلائل الامامة که مؤلفان هر دو اثر مورد اختلاف است نیز 8 نامه نقل شده است که پیرامون این نامه‌ها، باید با تأمل و دقت بیشتری در خصوص میزان اعتبارشان سخن گفت. در مجموع، حاصل این پژوهش پس از بررسی و شناخت منابع نامه‌های امام حسن عسکری(ع)، این است که بیشتر نامه‌ها دارای منابع معتبر می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Study on the Sources of the Letters attributed to Imam Hassan al-ʿAskarī (PBUH)

نویسنده [English]

  • Mohammad ZareBoushehri
Assistant Professor, Department of Islamic History, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

The Imams’ letters are among the most important legacies of Imāmī Shiʿism, and their study is significant from various perspectives. Although some scholars have collected these letters, their different dimensions have not yet been thoroughly analyzed. A proper examination of these letters depends first on identifying their sources, and then on studying their chains of transmission and textual content. This article, employing a descriptive method and drawing upon a range of early works, investigates the sources of Imam Hassan al-ʿAskarī’s letters. It seeks to answer two key questions on which sources and works
from the past to the present have transmitted the letters; and what are the reliability, characteristics, and typologies of these sources, and in which centuries are these letters most frequently reflected. Imam al-ʿAskarī (PBUH), due to the particular conditions of his time, was summoned from Medina to Iraq along with his father Imam al-Hādī (PBUH) in 234 A.H, under compulsion and surveillance in Sāmarrāʾ, the ʿAbbāsid capital (132–656 A.H). Following the martyrdom of his noble father in 254 A.H, his Imamate—lasting only six years—began at the age of twenty-two. Until his martyrdom in 260 A.H, Imam
al-ʿAskarī (PBUH) lived under the governance of three ʿAbbāsid caliphs. In addition to the crucial task of preparing the ground for the occultation of his son, Imam al-Mahdī (PBUH), he also considered the doctrinal and social needs of the community. Given the restrictions imposed on him, his main means of communication with his followers was through the letters. Despite the brevity of his Imamate, 130 letters in seven thematic areas—tawḥīd (monotheism), imamate, miracles and extraordinary reports, jurisprudence, supplication, exhortations, and overstatement—have been transmitted in various sources. In Makātīb
al-Aʾimma, Aḥmadī Miyānjī reported 138 letters attributed to Imam al-ʿAskarī (PBUH); however, in the author’s view, nine of these do not qualify as letters, and one contains two separate letters; so, 130 letters are totally accurate. The majority of these letters appear in ḥadīth collections, while others are preserved in works of history and biography, ethics, and rijāl. This study, based on volume six of Makātīb al-Aʾimma by Ayatollah Aḥmadī Miyānjī (d. 1379 A.H), categorizes the sources of the letters into seven types: ḥadīth, sīrah, history,virtues and merits, rijāl, supplications and devotional practices, jurisprudence, and ethics. For the purpose of criticizing each source, the authors and their works are examined in light of biographical dictionaries (kutub al-rijāl) and other relevant literature in order to determine the reliability of each letter. The frequency of letters cited in various sources is also presented in tabular form. Additionally, other related works are surveyed, with attention to chronology, in order to ensure that the repeated letters are not counted twice. This analysis demonstrates that the transmitting the sources of these letters are, for the most part, reliable and worthy of scholarly reference. The majority of the letters are found in the Shiʿi ḥadīth and historical-sīrah sources of the fourth-century. About 71 letters are reported in the works of the fourth-century, 66 of them are preserved in three of the Four Books of Shiʿism (al-Kāfī, Tahdhīb, and Man Lā Yaḥḍar al-Faqīh), which greatly enhances their authenticity and significance. The additional nine letters are cited from other writings of the compilers of the Four Books. Some letters appear in later sources such as Biḥār al-Anwār and Madīnat al-Maʿājiz, which are of lower rank in terms of reliability. A single report is found in Hidāyat al-Kubrā by Hussain ibn Ḥamdān Khaṣībī; if this work is attributed to his earlier, pre-exaggeration phase, its authenticity is not in doubt. Eight letters are transmitted in Ithbāt al-Waṣiya and Dalāʾil al-Imāmah, though the disputed authorship of these two works requires greater caution in evaluating their reliability. In conclusion, this study finds that the majority of the letters attributed to Imam Hassan al-ʿAskarī (PBUH) are preserved in credible sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Hassan al-ʿAskarī (PBUH)
  • letters
  • history of the Ahl al-Bayt (PBUT)
  • Shiite written heritage
  • authentication of traditions
ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن ‌علی (1363ق). تحف العقول. محقق: علی‌اکبر غفاری. قم: جامعه مدرسین، چاپ دوم.
ابن‌شهرآشوب مازندرانی، محمد‌بن‌ علی (1379ق). مناقب آل أبی‌طالب(ع). قم: علامه.
ابن‌طاووس، علی‌بن‌ موسی (1409ق). إقبال الأعمال. تهران. دار الکتب الاسلامیة.
ابن‌طاووس، علی‌بن‌ موسی (بی‌تا). جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع. قم: دار الراضی.
احمدی میانجی، علی (1429ق). مکاتیب الأئمة. قم: دار الحدیث.
اربلی، علی‌بن ‌عیسی (1382ق). کشف الغمة فی معرفة الأئمة. مصحح: هاشم رسولی محلاتی. تبریز: بنی‌هاشم.
افندی اصفهانی، میرزا عبدالله (1410ق). تعلیقة أمل الآمل. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
امین، سید محسن (1403ق). أعیان الشیعة. بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
انوری، حسن (1387). فرهنگ بزرگ سخن. تهران: سخن.
بحرانی، سید هاشم (1413ق). مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر ودلائل الحجج على البشر. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
بحرانی، یوسف‌بن ‌احمد (1363). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم.
بحرانی، یوسف‌بن ‌احمد (بی‌تا). لؤلؤ البحرین. قم: مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث.
برقی، احمد‌بن‌ محمد (1371ق). المحاسن. محقق: جلال‌الدین محدث. قم: دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم.
پاکتچی، احمد (1388). تاریخ حدیث. ویرایش: یحیی میرحسینی. تهران: انجمن علم و دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق(ع).
تهرانی، شیخ آقا بزرگ (1408ق). الذریعة إلی تصانیف الشیعة. قم: نشر اسماعیلیان.
جعفریان، رسول و همکاران (1378). نقد و بررسی منابع سیره نبوی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حائری، ابوعلی (1416ق). منتهی المقال. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
حرّعاملی، محمد‌بن‌ حسن (1409ق). وسائل الشیعة. قم: مؤسسة آل‌البیت(ع).
حضرتی، حسن (1390). روش پژوهش در تاریخشناسی. تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
حلّی، حسن‌بن‌ یوسف (1417ق). خلاصة ‌الأقوال. مؤسسة نشر الفقاهة.
خراسانی، عطایی (1350). کارنامه علامه مجلسی. مشهد: کتاب‌فروشی اسلامی.
خصیبی، حسین‌بن ‌همدان (1419ق). الهدایة الکبری. بیروت: البلاغ.
خویی، سید ابوالقاسم (1413ق). معجم رجال الحدیث. نجف: مؤسسة الخوئی الإسلامیة، چاپ پنجم.
داداش‌نژاد، منصور (1398). بررسی منابع و محتوای نامه امام صادق(ع) به نجاشی. شیعهپژوهی، شماره 17،
ص8-35.
دهلوی، عبدالعزیز‌بن ‌احمد (1396). تحفه اثناعشریه. پاکستان.
ذهبی، محمد‌بن‌ احمد (1409ق). تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر والأعلام. بیروت: دارالکتب العربی.
ذهبی، محمد‌بن ‌احمد (1427ق). سیر أعلام النبلاء. قاهره: دار الحدیث.
ذهبی، محمدحسین (بی‌تا). التفسیر و المفسرون. قاهره: مکتبة وهبة.
راوندی، سعید‌بن‌ هبةالله (قطب‌الدین) (1409ق). الخرائج والجرائح. قم: مؤسسه امام مهدی (عج).
رحمتی، محمدکاظم (1384). حسین‌بن‌ همدان خصیبی و اهمیت وی در تکوین نصیریه. هفت آسمان، شماره 30، ص173-208.
زرکلی، خیرالدین (2002م). الأعلام. بیروت: دار العلم للملائین.
سبحانی، شیخ جعفر (1418ق). موسوعة طبقات الفقهاء. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
شبیری زنجانی، سید محمدحسین (1381). اثبات الوصیة و مسعودی صاحب مروج الذهب. انتظار موعود، شماره ۴.
شمس‌الدین، محمدرضا (1376). حیاة الإمام الشهید الأوّل. نجف: مطبعة الغری.
صادقی، مصطفی؛ نورمحمدی، مهدی (1398). بررسی منابع شیخ مفید در باب دوازدهم ارشاد. مشرق موعود، 13(51)، ص29-41.
صدر سید جوادی، احمد (1375). دائرة ‌المعارف تشیع. تهران: نشر شهید سعید محبی.
صدوق، محمد‌بن ‌علی (1376). الأمالی. تهران: کتابچی، چاپ ششم.
صدوق، محمد‌بن ‌علی (1395ق). کمال‌الدین وتمام النعمة. مصحح: علی‌اکبر غفاری. تهران: اسلامیه.
صدوق، محمد‌بن ‌علی (1412ق). فضائل الأشهر الثلاثة. بیروت: دار المحجة البیضاء.
صدوق، محمد‌بن ‌علی (1413ق). من لایحضره الفقیه. محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
صفدی، صلاح‌الدین خلیل‌بن‌ایبک (1420ق). الوافی بالوفیات. تحقیق: احمد الأرناؤوط و ترکی مصطفی. بیروت:
دار احیاء التراث.
صفری فروشانی، نعمت‌الله (1384). محمد‌بن‌جریر طبری آملی و دلائل الإمامة. علوم حدیث،10(3-4)،
ص223-240.
طبرسی، حسن‌بن ‌فضل (1412ق). مکارم الأخلاق. قم: دار الشریف الرضی، چاپ چهارم.
طبری، محمد‌بن‌ جریر (1387ق). تاریخ الأمم والملوک. تحقیق: ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دار التراث، چاپ دوم.
طبری، محمد‌بن‌ جریر (1413ق). دلائل الإمامة. قمک بعثت.
طوسی، محمد‌بن ‌حسن (1373). رجال الطوسی. قم،: مؤسسة النشر الإسلامی.
طوسی، محمد‌بن ‌حسن (1407ق). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد‌بن ‌حسن (1411ق). الغیبة. محقق: عبادالله تهرانی. قم: دار المعارف الإسلامیة.
طوسی، محمد‌بن ‌حسن (1411ق). مصباح المتهجد وسلاح المتعبّد. بیروت: مؤسسة فقه الشیعه.
طوسی، محمد‌بن ‌حسن (1414ق). الأمالی. قم: دار الثقافة.
عاملى، محمد‌بن‌ مکى (شهید اوّل) (1419ق‌). ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة‌. قم: مؤسسة آل‌البیت(ع).‌
عاملی، محمد‌بن ‌الحسن (بی‌تا). أمل لآمل. تحقیق: سید احمد الحسینی. بغداد: مکتبة الأندلس.
فراتی، علی‌اکبر؛ رفعت، محسن (1389). بررسی منابع تاریخی ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه. تاریخ در آیینه پژوهش، شماره 27.
فرهنگ انصاری، حسین (1389). برقی. در: دائرة ‌المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرة ‌المعارف بزرگ اسلامی.
فرید تنکابنی، عبدالوهاب (1318). اسلام و رجعت. تهران: بی‌نا.
قاریان، حسین؛ جباری، محمدرضا (1394). بررسی انتساب کتاب اثبات الوصیة به مسعودی. تاریخ اسلام، 16(1).
قمی، شیخ عباس (بی‌تا). فوائد الرضویة. بی‌جا: بی‌نا.
کتبی، محمد‌بن ‌شاکر (1974م). فوات الوفیات. تحقیق: احسان عباس. بیروت: دار صادر.
کحاله، عمر‌بن ‌رضا (بی‌تا). معجم المؤلفین. بیروت: دار الإحیاء التراث العربی.
کشی، محمد‌بن‌ عمر (1409ق). رجال الکشی. محقق: محمدحسن طوسی و حسن مصطفوی. مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
کلبرگ، اتان (1371). کتابخانه سید‌بن‌ طاووس. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
کلینی، محمد‌بن ‌یعقوب (1407ق). الکافی. محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحار الأنوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم.
محقق کرکی، علی‌بن‌حسین‌بن‌عبدالعالی (1409ق). طریق إستنباط الأحکام. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
مسعودی، علی‌بن‌الحسین (1384). إثبات الوصیة. قم: انصاریان.
مسعودی، محمد (1388). بازشناسی مصادر کتاب الغیبة طوسی. انتظار، شماره ۲۸.
مفید، محمد‌بن ‌محمد (1413ق). الإرشاد فی معرفة حجج‌الله على العباد. قم: کنگره شیخ مفید.
مفید، محمد‌بن ‌محمد (1414ق). تصحیح الإعتقادات الإمامیة. مصحح: حسین درگاهی. قم: کنگره شیخ مفید.
منتخب‌الدین رازی، علی‌بن‌عبدالله (1366). فهرست منتجب‌الدین. قم: کتابخانه عمومى آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى.
مهدوی دامغانی، محمود (1353). ابوالحسن علی‌بن‌ حسین مسعودی و برخی از آثار او. مطالعات اسلامی، شماره ۱۲.
نجاشی، احمد‌بن‌ على (1365). رجال النجاشی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
نوبختی، حسن‌بن ‌موسی (1355ق). فرق الشیعة. تحقیق: محمدصادق آل بحرالعلوم.
Freiman, Y. (2001). al-Husayn ibn hamdan al-khasibi,Ahistorical biography of the founder of the Nusayri-Alawite sect. Studia Islamica, no. 93, p. 91-112.