2024-03-29T16:24:56Z
https://hiq.bou.ac.ir/?_action=export&rf=summon&issue=3606
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1395
17
شماره 4 - زمستان 95 - مسلسل 68
مناسبات فکری دو حوزه علمی تشیع قم و اهواز در قرنهای دوم و سوم هجری
محمدرضا
هدایتپناه
قاسم
خانجانی
قم، کوفه و بغداد به عنوان کانونهای اصلی فعالیتهای علمی شیعیان در قرن دوم تا چهارم هجری، جایگاهی ویژه در مطالعات شیعهپژوهی دارند. اما «حوزه علمی اهواز» هم به عنوان یکی از مدارس مهم و کهن شیعه در ایران شایسته یادکرد است که به استناد منابع تاریخی، حدیثی و تراجم، نمایندگان قدرتمند و مشهوری در تاریخ فقه و حدیث شیعه داشته است. این مقاله بر آن است با نگاهی تاریخی و پس از مروری بر ریشههای تشیع اهواز، جایگاه حوزه علمی اهواز را در حفظ و گسترش مکتب اهل بیت(ع) از طریق واکاوی رابطه علمی بین قم و اهواز بنمایاند. این رابطه در قالب مهاجرت برخی علما از اهواز به قم و برعکس، مراودات علمی بین دو خاندان بزرگ «آل مهزیار اهوازی» و «اشعریان قمی» و حضور برخی از اصحاب و وکلای خاص امامان(ع) در این دو مرکز بروز یافته است.
تاریخ تشیع
قم
اهواز
آل مهزیار
اشعریان قم
2017
01
20
7
52
https://hiq.bou.ac.ir/article_22102_5cfe8fc87155ad465fd5fe7b1e1083a5.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1395
17
شماره 4 - زمستان 95 - مسلسل 68
تفاوت قشربندی اجتماعی در مناطق شمالی و جنوبی جزیرة العرب و منطقه حجاز در آستانه ظهور اسلام
هدیه
تقوی
قشربندی اجتماعی در جزیرة العرب قبل از اسلام، متأثر از نظام قبیلهای و سنتهای حاکم بر آن، سلسله مراتبی پلکانی داشت. این قشربندی در مناطق شمالی و جنوبی، با توجه به توسعه سازمان اجتماعی و همچنین رشد سیاسی و اقتصادی این مناطق، تفاوتهایی با قشربندی منطقه حجاز یافت. این مقاله میکوشد با رویکردی توصیفی ـ تبیینی و با بهرهگیری از منابع مربوط به دوره جاهلیت، تاریخهای عمومی، تاریخهای محلی، کتب رجالی و جغرافیایی این تفاوت را بررسی کند. بر اساس این پژوهش، توسعه نظام قبیلهای و سیاسی مناطق شمالی و جنوبی و رشد اقتصادی آنها، بر نحوه توزیع ثروت، قدرت و منزلت مؤثر بوده و سبب شده است که اقشار اجتماعی این مناطق در لایههای بالایی و میانی، متفاوت از قشربندی اجتماعی در منطقه حجاز باشد.
جزیرة العرب
حجاز
تاریخ صدر اسلام
قشربندی اجتماعی
تاریخ اجتماعی
2017
01
20
53
84
https://hiq.bou.ac.ir/article_22103_0c9d69f0336caf17331cc86d064b10a1.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1395
17
شماره 4 - زمستان 95 - مسلسل 68
عملکرد فرماندهان نظامی امیرالمؤمنین علی(ع) در سرنوشت پیکار صفین؛ مقایسه موردی: مالک اَشتر و اَشعث بن قیس
جهانبخش
ثواقب
زینب
بیرانوند
مالک اشتر نخعی (م39ق) یکی از شخصیتهای اثرگذار در حوادث عصر خلافت اسلامی و بهویژه در وقایع دوران خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) است که مورخان به دلاوری، شجاعت، سخنوری و عظمت او تصریح کردهاند. مالک پس از گرویدن به اسلام، از همان آغاز از جمله مریدان و یاران حضرت علی(ع) بود که در حوادث منجر به خلافت آن حضرت، به صورت مؤثر نقش داشت و در جنگهای زمان ایشان، بهویژه در جنگ صفین، با برانگیختن کوفیان برای نبرد، آراستن سپاه و فرماندهی جنگ، همراه کردن قبیله خود، وارد کردن ضربههای سنگین بر سپاه شام، ایراد خطابه و رجزخوانی در دفاع از حضرت علی(ع) نقشی محوری ایفا کرد. اشعث بن قیس (م40 یا 41ق) نیز که از پایگاهی قبیلهای برخوردار بود در این کارزار، بنا به ضرورت، در ترکیب سپاه علی(ع) حضور یافت ولی نقشی بازدارنده ایفا کرد. این پژوهش با بررسی عملکرد این دو فرمانده نظامی در پیکار صفین نشان میدهد که مواضع اعتقادی و رفتار سیاسی فرماندهان نظامی امام علی(ع) در سرنوشت پیکار صفین مؤثر بوده است.
امام علی(ع)
مالک اشتر
اشعث بن قیس
نبرد صفین
تاریخ صدر اسلام
2017
01
20
85
134
https://hiq.bou.ac.ir/article_22104_134e19fcfe878a6b10d87eaf9f81ad82.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1395
17
شماره 4 - زمستان 95 - مسلسل 68
تحلیل انتقادی فضایل اختصاصی عبدالله بن عباس در روایات
سید جعفر
صادقی
عبدالهادی
فقهیزاده
محمدهادی
امینناجی
عبدالله بن عباس در منابع روایی و تاریخی، دارای فضایل خاص و برجستهای شمرده شده که هیچ یک از یاران پیامبر اسلام(ص) را یارای رسیدن به آنها نبوده است. ادعای رؤیت جبرئیل از سوی وی، دعای ویژه پیامبر اسلام(ص) در حق او ـ که موجب میشود سخنان ابن عباس در تفسیر قرآن جایگاهی بلامنازع یابد ـ و القاب و مقامات ممتاز، از جمله این فضایل است. اما توجه به زمینههای شکلگیری خلافت عباسیان و درگیریهای آنان با علویان و تحلیل روایات حاوی فضایل ابن عباس نشان میدهد که بنی عباس برای مشروعیتبخشی به قیام و حکومت خویش، نیاز به تقدیس اجدادشان داشتند. چنین زمینهای میتوانست در نشر فضایل برجسته برای عبدالله بن عباس، به عنوان یکی از حلقههای اصلی سلسله خلافت عباسی، نقش داشته باشد. از این رو فضایل نقل شده برای ابن عباس با تردید و تأمل جدی روبهروست.
فضایلنگاری
خلافت عباسی
عبدالله بن عباس
مشروعیتبخشی
روایات تفسیری
2017
01
20
135
160
https://hiq.bou.ac.ir/article_22105_dad482d06c4c1b282e134d40f4e8b2fa.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1395
17
شماره 4 - زمستان 95 - مسلسل 68
چرایی شکست اصلاحات اقتصادی عمر بن عبدالعزیز (م101ق)
سید امیر
میرهلی
عمر بن عبدالعزیز (م101ق) در شرایطی به حکومت رسید که اوضاع اقتصادی جامعه در اثر بدکنشیهای پیشینیانش بسیار آشفته بود. از این رو وی تصمیم گرفت با اصلاحات اقتصادی به نارضایتی شکلگرفته در میان طبقات گوناگون پایان دهد، اما این اصلاحات در عمل با شکست روبهرو شد. این پژوهش پس از مروری بر اصلاحات اقتصادی زمان عمر بن عبدالعزیز، از منظر جامعهشناسی تاریخی و با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با نگاهی انتقادی به منابع دست اول تاریخ اسلام و بررسی ریزسنجانه اسناد و شواهد تاریخی، چرایی شکست این اصلاحات را برمیرسد. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که عمر بن عبدالعزیز از یک سو با مخالفت خاندان اموی و از سوی دیگر با کارشکنی کارگزاران و فرماندارانی روبهرو شد که در پی حفظ منافع نابهجای اقتصادی خود بودند. افزون بر این، برخی کنشهای خلیفه نیز مانعی برای دستیابی وی به اهدافش بود.
امویان
عمر بن عبدالعزیز
تاریخ اقتصادی
اصلاحات اقتصادی
جامعهشناسی تاریخی
2017
01
20
161
192
https://hiq.bou.ac.ir/article_22106_02a0390a6c290d95344ef3b685a40429.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1395
17
شماره 4 - زمستان 95 - مسلسل 68
تبیین آماری جنگهای اتابکان زنگی از سال 521 تا 569 هجری قمری
شکرالله
خاکرند
مهدی محمدی
قناتغستانی
با مرگ سلطان ملکشاه سلجوقی (م485ق)، هرج و مرج منطقه شام را فراگرفت و حکومتهای این منطقه متعدد و ضعیف شدند. این وضعیت از یک سو زمینه را برای گسترش قلمرو صلیبیان فراهم آورد و از سوی دیگر موجب سربرآوردن دولت مقتدر اتابکان زنگی (تأسیس 521ق) در سرزمین شام شد. اتابکان زنگی در طول 48 سال حکومت، 117 نبرد بر ضد حکومتهای مجاور خود انجام دادند. این پژوهش میکوشد با بررسی آماری این نبردها و پراکندگی آن در عصر حاکمان اتابک زنگی، توسعه نظامی و رویکرد سیاسی این سلسله حکومتی را تبیین کند. طبق این بررسی آماری، 51 درصد (= 60 نبرد) از این نبردها در دوران حکومت بیست ساله عمادالدین زنگی، مؤسس این سلسله، رخ داده که 43 مورد از آنها با مسلمانان و تنها 17 مورد بر ضد صلیبیان و بیزانس بوده است. قلمرو اتابکان زنگی در زمان نورالدین محمود از مرزهای لیبی تا آناطولی گسترش یافت و بیشتر جنگهای او و برادرانش بر ضد صلیبیان بود و غازیگری اتابکان در برابر صلیبیان بیشتر مربوط به همین دوره است. به بیان دیگر، جانشینان عمادالدین که بیشتر در پی تثبیت حکومت بودند از نبرد با همسایگان شرقی خود دوری میجستند.
اتابکان زنگی
عمادالدین زنگی
نورالدین محمود زنگی
شام
جنگهای صلیبی
2017
01
20
193
234
https://hiq.bou.ac.ir/article_22107_34a122802481e1faae8d5fa3e547849a.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1395
17
شماره 4 - زمستان 95 - مسلسل 68
ساختار و گونههای نهادهای علمی و آموزشی افریقیه در عصر بنوحفص (625ـ941ق)
عباس
برومند اعلم
انتظار
علویپور
بنوحفص (625ـ941ق) که ابتدا به عنوان والی دولت موحدین (515ـ668ق) بر تونس فرمان میراندند با زوال موحدین، اعلام استقلال کردند و ابوزکریای اول (625ـ647ق) با انتخاب شهر تونس به عنوان پایتخت افریقیه، اداره امور این سرزمین را به دست گرفت. در این زمان، حمله مغول در شرق، ادامه جنگهای صلیبی در مصر و شام، سقوط تدریجی اندلس به دنبال نبرد عقاب (609ق) و آشفتگی مغرب اقصی در آستانه استیلای بنی مرین (614ـ869ق) باعث کندی حرکت علمی و رکود مراکز و نهادهای آموزشی جهان اسلام شده بود. استقرار دولت بنوحفص و تأمین امنیت منطقه تونس و حمایت امرای بنوحفص و اختصاص اوقاف، زمینهساز مهاجرت دانشمندان از اندلس و سایر نقاط جهان اسلام به افریقیه شد که گسترش علوم و معارف اسلامی، راهاندازی کتابخانههای غنی، تأسیس نهادهای آموزشی و بالندگی جامع زیتونه و مدرسه شماعیه را به دنبال داشت. این نوشتار گذشته از ارائه گزارشی تاریخی در این باره، به اصول و مبانی آموزش حفصیان با تکیه بر مذهب مالکی، رویکردهای علمی ـ آموزشی در قلمرو حفصیان و گونهشناسی مراکز علمی و آموزشی تأسیس شده در قلمرو حکومتی آنها میپردازد.
افریقیه
حفصیان
ابوزکریای اول
تونس
نهاد آموزش
2017
01
20
235
264
https://hiq.bou.ac.ir/article_22108_5f6991aa0b305e3e38952e4214938a18.pdf