2024-03-29T14:44:11Z
https://hiq.bou.ac.ir/?_action=export&rf=summon&issue=4843
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1399
21
شماره 3 - پاییز 99 - مسلسل 83
نقش حاملان قرآن در گسترش و نهادینهسازی اهداف پیامبر اسلام(ص)
جهانبخش
ثواقب
پیامبر گرامی اسلام(ص) با تدبیری سنجیده و با محوریت فراگیری حفظ و آموزش قرآن کریم، گروهی زبده از قاریان و حافظان را تربیت کرد که جامعه قرآنی صدر اسلام را تشکیل میدادند. آن حضرت با بهرهگیری از همین نیروهای قرآنی توانست با نشر آیات قرآن در میان مردم از طریق بیان که تنها ابزار ارتباطی آن روزگار بود، اندیشه توحیدی را در جامعه شرکآلود جزیرةالعرب گسترش دهد.
سپس بر اساس این نظام فکری و در پرتو مجاهدتهای همان جامعه قرآنی در دوران جنگ و جهاد و پایهگذاری حکومت نبوی، امت واحده اسلامی را تحقق بخشید. این گروه از یاران به سبب جایگاه ویژهای که در جامعه اسلامی و نزد پیامبر(ص) کسب کردند در جهت ترویج رسالت آن حضرت به ایفای نقش پرداختند.
در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، نقش حاملان قرآن از اصحاب رسول خدا(ص) در روند رویدادهای ایام رسالت و ترویج و تبلیغ آموزههای قرآنی در جزیرة العرب و بیرون از آن، بررسی شده است. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که این حاملان قرآن، نیروی کارآمد عملکننده در اجرای برنامههای پیامبر اسلام(ص) و نشر معارف قرآنی در جامعه و میان مردم بودند.
قرآن کریم
رسولالله(ص)
حاملان قرآن
حکومت نبوی
تاریخ اسلام
2020
11
21
7
42
https://hiq.bou.ac.ir/article_69373_e2972a4668a978d1d5a27bb810de1df2.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1399
21
شماره 3 - پاییز 99 - مسلسل 83
حِمی؛ قانون محیط زیستی دولت نبوی و سیر تحول آن تا پایان خلافت عثمان
حسن
حضرتی
فاطمه
بختیاری
روند فزاینده نابودی محیط زیست سبب شد جوامع انسانی به ویژه دولتها در پژوهشها و مطالعات نظری و میدانی خود به آن بپردازند و مطالعات حفظ محیط زیست افزایش یابند. مقاله حاضر در تلاش است با تمرکز بر سیاستگذاری محیط زیستی نخستین دولتهای اسلامی به این پرسش پاسخ دهد که آنها چه قوانینی را در ارتباط با محیط زیست به وجود آوردند؟
این پژوهش با رویکردی توصیفی و تکیه بر منابع دست اول تاریخی سعی میکند با روش بررسی تاریخی دادهها، تحلیلهایی نو در این زمینه ارائه کند و بر این مدعا است که دولتهای صدر اسلام از دولت نبوی تا پایان خلافت عثمان با تمرکز بر قانون قرق و حِمی، گامهایی در راستای حفظ محیط زیست برداشتند، اما این قانون در گفتمان حفاظت و حمایت از طبیعت، عملکردی مداوم نداشته است.
بر این اساس، پیامبر(ص)با دگرگون ساختن تعریف حمی که در دوران جاهلیت به وسیله شیوخ قبایل برای بهره برداری شخصی استفاده میشد، قانونی وضع کردند که برای حفظ محیط زیست کاربرد داشت. اجرای این قانون از سوی دولتهای بعدی پیگیری شد، اما تفاوت نوع نگاه خلفا با نگاه پیامبر(ص)به پدیدههای مختلف و به طور خاص محیط زیست و قوانین مرتبط با آن، تحولی در قانون حمی پدید آورد که دیگر در راستای حفظ محیط زیست کاربردی نداشت.
: پیامبر(ص)
حفظ محیط زیست
حمی
عصر جاهلیت
دولتهای نخستین اسلامی
2020
11
21
43
76
https://hiq.bou.ac.ir/article_69374_415e761f923b1531375f25193c2758b3.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1399
21
شماره 3 - پاییز 99 - مسلسل 83
رفتارشناسی صحابه در توزیع غنایم غزوات پیامبر(ص)
شکرالله
خاکرند
سیداحیا
سیدی
معصومه
دهقان
هجرت به مدینه و نزول آیات جهاد سبب تغییراتی اساسی در مفهوم غنیمت و ایجاد رفتارهایی ناهمگون در بین صحابه شد. مقاله پیشرو با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کهن تاریخی و تفاسیر قرآنی و با بهرهگیری از مطالعات رفتاری در پی آن است که ضمن طبقهبندی جنگهای عصر نبوی و رفتارشناسی صحابه در مواجهه با غنایم، علل ناهمگونی رفتار آنان را تحلیل نماید و به چرایی آن پاسخ دهد.
یافتههای این پژوهش نشان میدهد که در غزوه بدر، اختلاف صحابه در توزیع غنایم، ریشه در باورهای جاهلیت آنها داشت و در غزوه احد، طمعورزی آنها به غنیمت به شکست در این جنگ انجامید. همچنین در غزوات تنبیهی با ناکثین، غنیمتخواهی در بین انصار و مهاجر وجود نداشت ولی در جنگهای ممانعتکننده، انصار بر پایه منافع آینده خود، لب به اعتراض جمعی در هنگام توزیع غنایم گشودند. این اعتراضها از سوی منافقان به دلیل عدم اعتقاد قلبی به ارزشهای دینی و آزمندی به دنیا و در نومسلمانان به دلیل درونی نشدن اعتقادات اسلامی به چشم میخورد
غزوات پیامبر(ص)
غنیمت
اصحاب پیامبر(ص)
مهاجران
انصار
2020
11
21
77
110
https://hiq.bou.ac.ir/article_69375_262b124789ea1f252f8855f64bb22f78.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1399
21
شماره 3 - پاییز 99 - مسلسل 83
جستاری در چگونگی و مکان دفن حضرت فاطمه زهرا(س)در منابع نخستین
حمزه
ترابی
مجید
احمدی کچایی
حضرت فاطمه زهرا(س) که مقامی ویژه نزد پیامبر(ص) داشت، تنها دختر ماندگار پس از رحلت آن حضرت بود که زندگی کوتاه ایشان با رویدادهای بزرگ و سرنوشتساز همراه شد. کوتاه بودن مدت زندگانی آن بانوی بزرگوار و وجود جریانهای معارض با اهلبیت(ع) سبب شده است، بسیاری از رخدادهای زندگی ایشان، مانند چگونگی و مکان دفن آن حضرت به درستی آشکار نباشد. با وجود اختلاف علمای اهل سنت درباره چگونگی دفن حضرت زهرا(س)، بیشتر آنها بر این باورند که مدفن آن حضرت(س)در قبرستان بقیع، مکانی مشخص دارد، اما شیعیان آن قبر را متعلق به فاطمه بنت اسد میدانند و بر این باورند که مکان قبر آن بانو آشکار نیست. هر دو گروه در این باره، مستندات قابل توجهی ارائه کردهاند. این مقاله با روش تحلیلی توصیفی، این دو دیدگاه را بررسی میکند و به سنجش و اثبات این فرضیه میپردازد که قبر منسوب به ایشان در بقیع متعلق به فاطمه بنت اسد است و محدوده مدفن حضرت زهرا(س)در کنار روضه نبی اکرم(ص)در بیت ایشان واقع شده است، اما محل دقیق قبر مخفی است.
فاطمه(س)
قبرستان بقیع
فاطمه بنت اسد
مسجد نبوی
مدینه
2020
11
21
111
138
https://hiq.bou.ac.ir/article_69376_222df75afda0ce96163c89fb6aecdb69.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1399
21
شماره 3 - پاییز 99 - مسلسل 83
اعتبار سنجی تاریخی رجال شیخ طوسی در ضبط اصحاب امام حسین(ع)
ابراهیم
صالحی حاجی آبادی
رضا
رمضانی
رشید
رکابیان
رجال شیخ طوسی از مهمترین کتابهای رجالی شیعه به شمار میرود که در میان متأخران و معاصران جایگاهی والا دارد. برخی افراد، این کتاب را برای برداشتهای رجالی و گاه تاریخی کافی میدانند، اما به نظر میرسد اعتماد ویژه به رجال شیخ، آن هم بدون در نظر گرفتن دیگر گزارشهای تاریخی نادرست است. این مقاله با چنین پیشفرضی برای مشخص شدن میزان اعتبار این کتاب، آنچه را که شیخ طوسی درباره اصحاب امام حسین(ع)بیان کرده است، مورد بررسی و واکاوی قرار میدهد. در این پژوهش با تکیه بر دیگر گزارشها و تحلیلهای تاریخی و تطبیق نسخ خطی و چاپی متعدد از رجال شیخ طوسی، قابل تأمل بودن برخی گزارشهای شیخ طوسی درباره اصحاب امام حسین(ع)به اثبات میرسد.
اعتبارسنجی گزارههای تاریخی
نقد تاریخی
علم رجال
شیخ طوسی
اصحاب امام حسین(ع)
2020
11
21
139
166
https://hiq.bou.ac.ir/article_69377_f5ee7bc500f5923fc29670031258197e.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1399
21
شماره 3 - پاییز 99 - مسلسل 83
تحلیل کنشهای متظاهرانه مأمون در مواجهه با امام رضا(ع)
کریم
خان محمدی
محمد رضا
انواری
بررسی کنشهای رخ داده در برخی دورههای تاریخی به دلیل حساسیت آن دوره و جایگاه ویژه کنشگران دارای اهمیت است؛ زیرا میتواند الگوی مفیدی برای فهم رویدادها و ژرفا یافتن درک عمومی باشد. در این مقاله، کنشهای متظاهرانه مأمون در مواجهه با امام رضا(ع) در دوران خلافت با استفاده از ظرفیتهای تحلیل گفتمان لاکلا و موفه با تأکید بر دو مفهوم اصلی زنجیره همارزی و حاشیهرانی تبیین میشود. نتایج تحقیق نشان میدهد، مأمون در دورههای مختلف به تناسب موقعیت از راهکارهای همارزی مانند تظاهر به تشیع، دعوت امام(ع) به مرو، پیشنهاد ولایتعهدی، باورداشت آخرالزمانی، بهکارگیری نمادهای شیعی و تطمیع استفاده کرده است. همچنین، راهکارهای حاشیهرانی مانند مهندسی روابط اجتماعی، کتمان فضایل، تضعیف جایگاه اجتماعی، تضعیف جایگاه علمی، ترور شخصیت، حصر ارتباطی، زندان، حصر خانگی، حذف فیزیکی و شهادت بهره گرفته است. روش مواجهه مأمون با امام(ع) را میتوان به سه دوران بحرانی ابتدای حکومت، تثبیت حکومت و حصر فرهنگی- ارتباطی امام(ع) تقسیم کرد. با این حال، بهصورت دقیق نمیتوان هرکدام از راهکارها را به یک دوره خاص نسبت داد، اما مأمون در دورههای اول و دوم بیشتر از زنجیره همارزی استفاده کرده است و هرچه به دوره سوم نزدیک میشویم، استفاده از مکانیسم حاشیهرانی بیشتر گردیده است. همچنین، گاهی بهصورت توأمان از سازوکارهای برجستهسازی و حاشیهرانی استفاده شده است.
امام رضا(ع)
مأمون عباسی
کنش متظاهرانه
همارزی
حاشیهرانی
2020
11
21
167
204
https://hiq.bou.ac.ir/article_69378_3ee190aa0327d60a9fc5b14aa6572259.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1399
21
شماره 3 - پاییز 99 - مسلسل 83
مذاکرات سیاسی ایرانیان و مسلمانان در دوره فتوحات (11 تا 21 ه.ق)
پژمان
افخمی عمله قشقایی
احمد
زنگنه آبادی
حسن
الهیاری
سرزمین ایران در دوره ساسانیان به دست مسلمانان گشوده شد و پس از آن، تسلط تدریجی اعراب مسلمان بر جامعه ایران آغاز شد. بررسی منابع مربوط به این دوره نشان میدهد که در جریان فتوحات سالهای 11 الی 21 ه.ق. در محدوده مرزهای ایران و اعراب مسلمان، گفتوگوهای سیاسی متعددی میان رهبران سیاسی و فرماندهان نظامی ساسانیان و مسلمانان انجام شد، اما این مذاکرات به نتیجهای نرسید و نتوانست مانع از برخورد نظامی گردد. این پژوهش در پی آن است با تکیه بر روش تحلیل تاریخی مبتنی بر تحلیل متن و با استفاده از منابع کتابخانهای ضمن بررسی چگونگی مذاکرات، دلیل اصلی به نتیجه نرسیدن مذاکرات و وقوع جنگ را تبیین نماید. یافتههای این پژوهش نشان میدهند چندین مذاکره، بدون ایجاد ناآرامی در بین طرفین صورت گرفت، اما به دلیل باورهای دینی مسلمانان و گفتمان راهبردی مبتنی بر تحلیل مادی ایرانیان، گفتوگوهای بین طرفین بیشتر به سمت رجز خوانی سوق پیدا کرد. سرانجام این رویکرد متفاوتِ طرفین، همراه با خود بزرگبینی ایرانیان در جریان گفتوگوها بروز جنگ را گریزناپذیر کرد. با این حال به نظر میرسد در پی این مذاکرات، تزلزلی پنهان در اردوگاه ساسانی پدید آمده بود.
ایرانیان
اعراب مسلمان
فتوحات
ساسانیان
مذاکرات سیاسی
2020
11
21
205
236
https://hiq.bou.ac.ir/article_69380_a6ec5b56147d516167411bd0dd36d2ff.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1399
21
شماره 3 - پاییز 99 - مسلسل 83
تحلیل انتقادی آرای شرقشناسان در باب امنیت در ایران مورد مطالعه: آثار سر جان مالکم
رضا
بیگدلو
محمد
احمدآبادی
شرقشناسی بر شبکهای از بازنماییها، دانشها و باورهای اجتماعی ـ سیاسی خاص استوار شده است و گفتمانی متمایز را پدید آورده است. ایرانشناسی بهعنوان یکی از شاخههای شرقشناسی در بسیاری از اصول و مبانی با شرقشناسی همانند است. پژوهشهای شرقشناسی، منبع عمده تولید آرا و مفاهیم در باب ماهیت جوامع شرقی هستند و برای شناخت و تحلیل این جوامع به کار گرفته میشود. شرقشناسی مناسبات اجتماعی جوامع شرقی را با حاکمیت دولت مبتنی بر استبداد شرقی، نبود جامعه مدنی، نبود مالکیت خصوصی، ایستایی و رکود، تضاد دولت ـ ملت، نبود قانون مدون، تبعیت بردهوار رعایا از حاکم و عدم ثبات و امنیت سیاسی و اجتماعی تبیین میکند.
آرای سر جان مالکم بهعنوان ایرانشناسی برجسته در ساخت نظریات مربوط به ماهیت دولت و جامعه و مناسبات مابین آنها بسیار تأثیرگذار بوده است. این پژوهش با روش تحلیل تاریخی و با واکاوی مبانی اساسی تشکیلدهنده آرای مالکم، مفهوم امنیت و سازوکارهای امنیتسازی در جامعه ایران از دیدگاه مالکم نقد و بررسی میکند. یافتههای این پژوهش بیانگر آن است که مالکم، امنیتسازی در ایران را از منظر حکومتی استبدادی تحلیل میکرد که با تکیه بر قدرت نظامی و ترس مردم از حکومت، موفق به برقراری امنیت میشد. از نظر او، دین اسلام و احکام آن از عوامل تولید استبداد، ناامنی و بیثباتی در جوامع اسلامی ازجمله ایران بود. در حالی که امنیتسازی در ایران، بیش از آنکه بر اساس عامل ترس از قدرت حاکمه باشد، بر فرهنگ و سنتهای اجتماعی و آموزههای دینی استوار بوده است.
ایران
شرقشناسی
ایرانشناسی
امنیت
سر جان مالکم
2020
11
21
237
282
https://hiq.bou.ac.ir/article_69379_df30609b18a3484b1529afd60715c8ee.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام
2008-6431
2008-6431
1399
21
شماره 3 - پاییز 99 - مسلسل 83
مناسبات سیاسی ـ نظامی حکومت بنیهود و قشتاله
رضوان
یزدانی
یونس
فرهمند
قنبر
علی رودگر
بنیهود یکی از سلسلههای مهم ملوک الطوایف اندلس (حک:422ـ898ق./ 031 ـ1493م.) بود که از 431 تا 503ق در شمال شرقی اندلس؛ یعنی ثغر اعلی به مرکزیت سَرقسطه حکومت میکردند. آنها در طول هفتاد سال حکومت برای حفظ قدرت منطقهای خود به ایجاد روابط سیاسی و نظامی با همسایه مسیحی خویش، حکومت قشتاله پرداختند. این پژوهش بر اساس منابع تاریخی و با رویکردی تحلیلی – توصیفی، مناسبات سیاسی و نظامی حکومتهای بنیهود و قشتاله و عوامل ایجاد دوستی و یا دشمنی میان آنها را بررسی میکند و نتیجه میگیرد که هدف برقراری روابط سیاسی و نظامی هودیان با قشتاله، دستیابی متحدی مورد اعتماد در منطقه بود تا از این راه به سلطه سیاسی خود در شرق اندلس ادامه دهند، اما پادشاهی قشتاله از این مناسبات، اهداف دیگری چون منافع اقتصادی، گسترش قلمرو حکومت خود و نفوذ به سرزمینهای اسلامی را جستوجو میکرد.
بنی هود
قشتاله
سرقسطه
اِلسید
ملوک الطوایف
اندلس
2020
11
21
283
310
https://hiq.bou.ac.ir/article_69381_930dc35eb398b2d3f79c2127c966ec9d.pdf